विसलदेवरासो’ क हिंदी साहित्याच्या आदिकाळांतलें श्रेश्ठ आनी म्हत्वाचें तशेंच पयलें काव्य मानतात. हें मुळांत गेय काव्य आशिल्लें. ताकालागून काळमानाप्रमाण ताच्या स्वरुपांत बदस जायत गेले. हो ग्रंथ पुराय स्वरुपांत उपलब्ध ना. पुण डॉ. माताप्रसाद गुप्त हांणी ताचे 128 छंद संपादीत केल्ली एक प्रत सिध्द केल्या. ताचे वयल्यान ह्या काव्याची भास ही आदिकाळांतले हिंदीचें सहज, सोंपें रुप दाखोवपी भास आसा अशें दिसता. हे भाशेंत अपभ्रंश आनी हिंदी भाशेचीं रुपां मेळटात.
पुराय रुपांत नाशिल्या ह्या काव्याचें कथानक चार भागांनी वांटलां. भोजपरमार राजाची कुंवर राजमती आनी अजमेरचो राजा तिसरो विसलदेव हांच्या लग्नाचें वर्णन पयल्या खंडांत, दुसऱ्या खंडांत राजमतीन केल्ल्या अपमानान दुखावल्ल्या वीसलदेवान रागान ओरिसाक युध्दाखातीर वचप हाचें वर्णन, तिसऱ्या खंडांत विरहान जळपी अथेवणी लागिल्या राजमतीचें दूख आनी चवथ्या खंडांत राजमती एका पंडिताकडल्यान वीसलदेवाक संदेश धाडटा आनी तो येतकच श्रृंगारुन ताचे भेटेक कशी वता हाचें चित्रण आयलां. ह्या काव्यांत वीररसाचें चित्रण जालांच पूण श्रृंगारांतल्या वियोगाचें आनी संयोगाचेंय नकसूद चित्रण आयलां. कुलीन राजमतीच्या स्वभावाचें संयमित चित्र दोळ्यांमुखार उबें करपांत कवी जैतिवंत जाला. देखीक –
“अस्त्रीय जनम काईं दीघऊ महेस ।
अवर जनम थारई घणा रे नटेस ।
राणि न सिरणीय धडलीय गाइ
वणषण्ड काली अंबा नइ चंपाकी डाल ।
हऊं बइसती अंबा नइ चंपाकी डाल ।
भषती दष बीजोरडी ।
इणि दुष झूरड अवलाजी बाल ।“ अशे तरेन तिचे विरह अनस्थेचें चित्र चड प्रभावी करपाखातीर कवीन सैमाच्या वर्णनाचोय आदार घेतला. ह्या काव्याचे 500 परस चड छंद मेळटात. पूण तातुंतले 128 छंदच प्रमाण मानतात. गीत – नृत्याचे परंपरेंतलो वीसलदेव रासो होच एक रासो जैनाभायरो आसा.
ह्या काव्याचो सांगातान हिंदींतली श्रृंगार काव्याची परंपरा मुखार चलत रावली. विद्यापतीसावन सुरु जाल्ली ही परंपरा भक्तीकाळांत प्रेमाख्यानक कविता आनी मुखार रीतिकाळांत श्रृंगार काव्य म्हणू विकास पावली.
जैन परंपरेंतल्या ह्या रासो काव्याच्या आनीक कांय मुखेल कवींचीं आनी तांच्या काव्यांचीं नांवां आशी आसात –
जीनदत्त सूरी हाचो रचनाकाळ इ. स. 1200 उपरांत मानतात. ताणें रचिल्ल्या ‘उपदेश रसायनां’ त 32 तरांचे छंद आसून जैन धर्मा संबंदींचो उपदेश हो ताचो विशय आसा. शिलीभद्र सुरी हाणें ‘भरतेश्र्वर बाहुबली रास’ हें इ. स. 1410 वर्सा आनी पंचपांडवरास हें इ.स. 1410 वर्सा वरयलें. पयल्या काव्यांत 203 छंद आसून ऋषभेद राजाचे दोन चले भरतेश्र्वर आनी बाहुबली हांच्यामदल्या सत्तेच्या झुजाची कथा आयल्या. दुसऱ्या काव्यांत 63 छंद आसून तातूंत जैन धर्माचो उपदेश केला. तिसरें रासोकाव्य 790 छंदांचें आसून पांडवांच्या चरित्राचें वर्णन केल्लें आसा.
आसगू हाणें ‘जीवदया’ रास आनी ‘चंदनबालारास’ ही 1257 त रचून दयाधर्माचो उपदेश आनी चदनबालेची धर्मीक कथा हे एक विशय अनुक्रमान वर्णिल्यात. धर्मसूरी हो त्यावेळावयलो आनीक एक रासोकवी. ताचो रचना काल निश्र्चिततायेन खबर ना. पूण ‘जंबूस्वामी रासो’ ह्या काव्यांत ताणें जंबूस्वामाच्या चरित्राचें वर्णन केल्ल्याचो उल्लेख मेळटा.
विजयसेन सूरी हाणें ‘रेवतगिरीरासू’ हें इ.स. 1288 त बरयलें. ह्या काव्यांत गिरनारांतल्या जैन मंदिराच्या जीर्णोध्दाराची कथा 72 छंदांतवर्णिल्या. तेच प्रमाण पाल्हण हाणें ‘नेमिजिर्णद रासो’ ची रचना इ. स. 1206 त केल्या. ह्या काव्यांत 54 छंदांची रचना जाल्ली आसा. इ. स. 1300 तल्या देल्हणी ह्या कवीन ‘गयसुकुमालरास’ ह्या नांवान गयसुकुमाराचें चरित्र 34 छंदांतल्यान वर्णन केल्लें आसा. गुजरातांतलो आनीक एक कवी मंडलिक हाणें संघपती पेथड हांचें चरित्र ‘पेथड रास’ ह्या नांवान इ. स. 1360 त रयलां. ताणें ह्या काव्यांत 65 छंदांचो उपेग केला.
अंबदेव सूरीचो रचनाकाळ इ.स. 1371 मानतात. ‘समरारासू’ ह्या नांवाचें आती समरा ह्या संघपतीचें 110 छंदांतलें चरित्र तातूंत वाचूंक मेळटा.
रासोकाव्याची दुसरी परंपरा वीरगाथेच्या रुपांत बरयिल्ली मेळटा. ती जैन रासोकाव्यापरस वेगळी आसा. दोगांचेय रचणूकेचे शैलींत वेगळेंपण आसा. ह्या काव्याच्या विरायवस्तुचो मुळावो संबंद राजाचें चरित्र वा ताची तोखणाय करप हो आशिल्ल्यान हाची लांबाय कवीच्या मरणाउपरांत वाडत वता. ह्या काव्यांच तेवेळचे राजनीतीक परिस्थितीचें पडबिंब पडलां. पण चडशा काव्याचे नायक काल्पनिक आशिल्ल्यान ताका इतिहासीक म्हत्व चडशें नां. पूण काव्यगुणांच्या बाबतींत मात तें सरस आसा. हातूंत वीर रसाचो आविश्कार पुराय कळाशीन आनी प्रौढतायेन जाला. तांच्यांतली झुजांचीं वर्णना जितीजीवीं दिसतात आनी तीं ओजगुण आनी गौडीरीतीक पोसवण दिवपी जाल्यांत. ह्या सांगतात रौद्र, बीभत्स वा भयानक ह्या रसांचोय फावोतसो हाडल्या.
हीं रासोकाव्यां पळयतकच अशें दिसता, मूळ रचपी ज्या राजाची वीरगाथा रचताले त्या राजाचें वंशजय आपल्या आश्रित कवींच्या आदारान मुखार आपणाल्याय चरित्रांचो आस्पाव करताले. देखून ह्या काव्यांनी मध्यकालीन राजांचेंय वर्णन मेळटा तेचतरेन
