उपरांतच्या भाशेच्योय प्रती मेळटात आनी हाकाच लागून तांच्या अस्सलतायेचो दुबाव अभ्यासकांक येवप सभाविक जाला.
छंदांची विविधताय आशिल्ल्या रासो काव्याच्या दुसऱ्या प्रकारांत अपभ्रंशकाळांतली दोन रासोकाव्यां मेळटात. हेमचंद्राचें मुंजरासो (इ.स. 1054 ते 1197 ह्या काळांतलें) आनी अब्दुर्रहमानाचें संदेशकाळांतलीं पयल्या काव्यांत मुंजराजाचें चरित्र 16 छंदांत आनी 6 वृत्तांत आयलां जाल्यार दुसऱ्यांत एका मोगीकेच्या विप्रलंभशृंगाराचें 223 छंदांत आनी वेगवेगळ्या वृत्तांतलें वर्णन आयलां.
चंदवरदाई हांणी 1161 वर्सा बरयिल्लें पृथ्वीराजरासो नांवाच्या रासो काव्याक हिंदींतलें लिखीत रुपांतलें पयलें महाकाव्य अशें मानतात. हाचीं चार संस्करणां मेळटात. तातूंतत सुमार 69 समय म्हळ्यार खंड आनी 70 छन आसात. पिंगल शैलींत हरयिल्ल्या ह्या काव्याची कथा पृथ्वीराजाच्या जायत्या झुजांकडेन तेच तरेन ताणें वेळच्यावेळार केल्ल्या लग्नांकडेनय संबंदीत आसा. वीररसात्मक काव्यांत श्रृंगाररसय भरसून आयला. तशेंच विशयाक फावो थंय वीर आनी रौद्र रसांतली कठोर पदां रचल्यांत. देखीक, पळेयात –
‘मनहुं कला ससिभान कला सोलह लो बन्निय ।
बाल बैस ससि ता समीप अमृत रस पिन्निय ।
बिगसि कमल स्त्रिग भ्रमर नैनु खंजन म्रिग लुटिटय ।
हीरकीर अरु बिम्ब मोती नख अहिघुटिटय ।
छत्रपति गयंद हरि हंस गति बिह बनाय संचै सचिय ।
पद्मिनी रुप पद्मवतिय, मनहुँ काम कामिनि रचिय ।।“
अस्तूरीच्या सुंदरकायेचें वर्णन करुन वीर आनी श्रृंगार रसा सांगातान हेर रसांची येवजण करपांत चंदवरदाई पाटांगडो आशिल्लो.
एका हम्मीर रासो चो बरोवपी महेश आसा. हाच्या प्राकृत-पैंगलमां त मेळिल्ल्या कांय छंदांवयल्यान ह्या काव्याची कल्पना केल्या. रथामौराचो राजा हम्मीर वा अमीर आनी अल्लाउद्दीनाच्या झुजाचें वर्णन तशेंच हम्मीराची तुस्त तोखणाय 300 छंदातल्यान केल्या. जाल्यार ह्याच शीर्शकाच्या दुसऱ्या रासोकाव्याचो रचपी जोधराज मानतात. हाचो रचनाकाळ इ. स. 1785 हातूंतय हम्मीर राजाच्या चरित्राचें वर्णन आयलां.
उत्तर प्रदेशांत ‘आल्हा खंड’ नांवान जें काव्य प्रचलित आसा तेंच परमाला रासो चें मुळावें आनी खरें रुप मानतात. हाचो कवी जग्निक, पूण ‘परमाल रासो’ ची खंयचीच प्रत उपलब्द नाशिल्ल्यान ताच्या साहित्यिक गुणांविशीं कांयच सांगपाक येना. हें काव्य गेय स्वरुपांतलें आशिल्ल्यान तातूंत उपरांतच्या काळांत नवे नवे श्र्लोक वा पदां भरसून गेलीं आनी हाच्या मूळ स्वरुपांत बदल जायत गेल्ल्यान मूळ रुपांतलो अंश शुध्द रुपांतल्यान मेळना. पूण छंद – विधानाचे नदरेंतल्यान ह्या काव्याची एक खाशेली शैली आसा तिका ‘आल्हशैली’ मानतात. देखीक पळेयात –
“ बारह बरसलैं कूकर जीवै, अस तेरह लौं जियै सयार ।
बारह अठारह क्षत्रिय जीवें, आगे जीवन कौं धिक्कार ।। “
ह्या काव्याची कथा म्हळ्यार परमाल आनी पृथ्वीराज हांचेमदीं नहोबाच्या लागसार जाल्ल्या युध्दाचें वर्णन. आल्हा आनी उदल हे परमालाचे सामंत. कांय कारणांक लागून ताका सोडून जयचंदराजा लागीं वचून रावले. पृथ्वीराजान परमालाचेर घुरी घालतकच परमाल तांकां आफोवन हाडटा आनी तेय राजाक आदार दितात. पृथ्वीराजा आड जाल्ल्या झुजांत हे दोगय जाण वीरगतीक पावून परमाल हारता.
नल्हसिंह भट्टान इ.स. 1268 त विजयपाल रासो ह्या अपभ्रंशांतल्या रासोकाव्याची रचना केली. 42 छंदांतल्या विजयपालाच्या झुजांचे ओजस्वी शैलींत ताणें वर्णन केलां.
दलपत विजय हाणें खुमार रासो नांवाचें रासो काव्य बरयलां अशे मानतात. ह्या काव्याची जी प्रत मेळ्ळ्या ती पुराय नाशिल्ल्यान ह्या काव्याच्या रचनाकाराविशींय टीकाकारांच्या मनांत दुबाव आसा. इ. स. 810 सावन इ.स 1000 हाचे मदीं जे तीन वेगवेगळे खुमाण चितोडचे राजा जावन गेले तांच्या झुजांचें हें चित्रण. देखून कांय विद्वान ही रचना 17 व्या शतमानांतली अशें मानतात. हाचें कारण 17 व्या शेंकड्यांतल्या राजांचेंय वर्णन हातूंत मेळटा. पुण आ. रामचंद्र शुक्ल हिका णवव्या शतमानांतच जाल्या हाचो पुरावो त्या काव्यांतच आसा. तो म्हळ्यार ह्या काव्यांत तेवेळच्या राजाचें जीवें वर्णन, तेवेळच्या समाज परिस्थितीचें फावो तितलें गिन्यान आनी हिंदी भाशेचीं आरंभिक काळांतलीं रुपां.
हें काव्य पांच हजार छंदांचें आसून राजांची झुजां आनी तांच्या लग्न सुवाळ्याचीं वर्णनां हीं ह्या काव्याची फाटभूंय. संदर्भाप्रमाण तातूंत नायिकाभेद, सऋतुंची वर्णनां मेळटात. पूण राजाची तुस्ततोखणाय होच खरो विशय जावन आसा. वीर रसासागाताना श्रृंगार रसाचोय फावोस प्रयोग सुरवेक सावन निमणेमेरेन जाला. हातूंत दोहा, सवैया, कवित्त अशे छंद आसात. राजाचीं वर्णनां आसूनय तीं काव्यात्मकतायेच्यो सरस अशो देखी थारल्यात. देखीक :
पिड चितोड न आविऊ, सावण पहिला तीज ।
जोवै बार बिरहिणी, खिण – खिण अणवै खीज ।
संदेसो पिण साहिबा, पाछो फिरिय न देह ।
पंछी घाल्या पिज्जंरें, छटण रो संदेह ।।
भट्टकेदार हाणें इ. स. 1168 त ‘जयचंद्र प्रकाश’ नांवाचो रासोकाव्याग्रंथ रचिल्लो असो उल्लेख मेळटा. जाल्यार मधुकर कविन इ. स. 1183 त ‘जयमयंक जस चंद्रीका’ बरोवन जयचंद राजाची तोखणाय वर्णिल्या. ‘शारंगधर पद्दती’ हो सुभाशितांचो ग्रंथ बरोवपी शारंगधर (इ. स. 1300) होय रासो कवी अशें मानतात. ते भायर ‘रामरासो’, ‘राणारासो’, ‘रतमरासो’ (कुंभकर्ण इ. स. 1675)
