एलेना ह्यो संस्थेच्या सचिव आशिल्ल्यो. तिचेकडे उपरांत राहुलाचें लग्न जालें. परतून एकदां तो तिबेटांत वचून आयलो. उपरांत भारताच्या गरीब जनतेची सेवा करपाखातीर आनी किसान मजदूर राज्य भारतांत हाडपाखातीर ताणें राजकारणांत वांटो घेतलो आनी एकूण अडेज वर्सां बंदखण भोगली. बंदखणींत आसतना ताणें लिखाण करुन हिंदी साहित्यांत मोलाची भर घाली. बंदखणींत बरयल्लो वोल्गा से गंगा (1944) ह्या हिंदी कथासंग्रहांतल्यो कथा, भारतीय आनी परदेशी अशा 15 भाशांनी अणकारल्यात.
उपरांत परतून ताका रशियेचें आमंत्रण येतकच सुमार दोन वर्सां रशियेंत रावन तो भारतांत परतलो. 1949 वर्सा हैदराबादेक भरिल्ल्या अखिल भारतीय हिंदी साहित्य संमेलनाचो तो अध्यक्ष आशिल्लो. तेन्ना एक नेपाळी बायल कमला ताची खाजगी सचिव आशिल्ली. तिचेकडे उपरांत ताणें लग्न केलें. एलेनापासून ताका इगोर राहुलोविच आनी कमलापसून जया, जेता अशीं भुरगीं जालीं.
मेरी जीवनयात्रा (3 खंड- 1951) ही ताची आपजीण. मसूरीक रावता आसतना ताणें मध्य ‘एशियाक इतिहास’ (2 भाग – 1952) तशेंच हिमालय परिचय येवजणेवतीन ताणें जायते म्हत्वाचे ग्रंथ बरयले. 1954 वर्सा ताणें कार्ल मार्क्स, लेनिन, स्टेलिन आनी माओ- त्से- तुंग हांची चरित्रां बरयलीं.ॉ
1958 त तो चीनाक गेलो. भारतांत येतकच परतून श्रीलंकेच्या निमंत्रणावयल्यान विद्यालंकार विद्यापिठांत तत्वज्ञान विभागाचो मुखेल म्हणून 1959 वर्सा गेलो आनी 1961 वर्सा प्रकृती बरी नाशिल्ल्यान भारतांत परतलो. ल्हानपणासावन ताणें खूब लिखाण केलें. हिंदींत मेरी लद्दाख यात्रा (1926), तिब्बतमे सवा वर्ष (1939), मेरी युरोप यात्रा (1932), जपान (1935) हीं भोंवडेवर्णनां बरयलीं. सतमी के बच्चे (1935), बहुरंगी मधुपुरी (1953), कनैलाकी कथा (1955-56). ह्यो कथा आनी जीनेक लिए (1940), जय योधेय (1944), विस्मृत यात्री (1954) ह्यो ताच्यो हिंदी कादंबऱ्यो आसात.
ताच्या कथा- कादंबऱ्यांतल्यान संस्कृतीक आनी इतिहासीक जिणेचें दर्शन घडटा. संस्कृत – प्राकृत ब्या प्राचीन भाशांतले ग्रंथ ताणें हिंदींत अणकारीत करुन हिंदी भाशेक चड समृध्द केली. ताच्या ग्रंथांनी संख्या 150 परस चड आसा. हिंदी वांगडाच ताणें संस्कृत, अप्रभ्रंश आनी तिबेटी भाशेंतूय ग्रंथ बरयले आनी प्राचीन संस्कृत ग्रंथा बरे तरेन संपादून उजवाडायले. धर्म, तत्वज्ञान, राजनीती, इतिहास, पुरातत्व, समाजशास्त्र, प्राच्याविद्या, व्याकरण, संस्कृती, भाशा- साहित्य कोश, विज्ञान, चरित्र, आत्मचरित्र, निबंद, कथा, कादंबरी, नाटक, भोंवडेवर्णन, देशदर्शन ह्या विशयाचेर ताणें दर्जेदार लिखाण केलां. ताच्या अशा ह्या असामान्य पांडित्याक लागून ताका महापंडित, महामानव, तशेंच बौध्द ग्रंथाच्या सखोल अध्ययनाक लागून त्रिपिटकार्चाय अशो मानाच्यो पदव्यो दिल्यो. बौध्द देशांतल्यान तशेंत रशिया सारकिल्या देशांतल्यान ताका खूब मान भोवमान मेळ्ळा. भारतांत ताका मानाची डॉक्टरेट आनी साहित्य अकादमी पुरस्कार मेळ्ळे. भारत सरकारान पद्मभूषण दिवन ताचो भोवमान केला. -कों. वि. सं. मं.
राक्षस: देव आनी मनीस हांच्यामदली एक अनार्य जाता. राक्षस म्हणचे आर्यविरोधक. तशेंच भारतांतली एक आदिवासी जमात अशें संशोधकाचें मत आसा. दैत्य, दानव, असूर आनी राक्षस मेळून राक्षससंघ जाता.
वैदिक आर्यांक ही जात मेळिल्ली आनी तिचो तांकां त्रास जातालो म्हणपाचें ऋग्वेदांतल्या राक्षोध्न सूक्तांवयल्यान कळटा. निर्ऋती ही मृत्युदेवता ऋग्वेदांत राक्षसच मानल्या. देवांनी राक्षसांक असुरांपसून फोडले आनी मागीर असुरांचो पराभव करुन राक्षसांकय धांवडायले अशी कथा तैत्तिरीय संहितेंत आयिल्ली आसा. वेदांत सगळेकडेन राक्षसांचो उल्लेख देवांचे दुस्मान म्हणू जाता.
ऋग्वेदांत राक्षसांचें वर्णन अशें आसा –
राक्षस मायावी आसात. तशेंच ते अद्भुत आनी विचित्र आसात देव मनशांचे ते व्देश्टे, दस्यू आनी दास्य हांच्यापरसय दुश्ट कामां करपी, व्दयू (भितर एक आनी भायर एक अशे), द्रुह (छळ करपी ), अत्री (खावगे), क्रव्याद (बरवें मास खावपी) दुखे (दुर्जय), यातुमत् (जादुगिरी करपी), रेभ (व्हडल्यान आड्डून आनी किळांच्यो मारुन जनावरांक भियेवपी), हविर्मयी (यज्ञांतले हवीचेर झोपय घालपी), शफारुज (नाखटांनी बुड्डून जनावरांचो जीव कासावीस करपी), अघशंस (पाप कृत्याचे प्रशंसक), ब्रह्माद्विष (ज्ञानाचे व्देश्टे), खंयच्याय जनावराचें रुप घेवपी वा बायलांच्या गर्भाचो आनी नवजात भुरग्याचो घात करपाखातीर तिच्या भावाचें वा घोवाचें रुप घेवन लागीं येवप आसात.
ऋग्वेदांतल्या राक्षोध्न सुक्तांत तांचो नाश करपाखातीर देवतांचें मागणें केल्लें आसा. अग्नीकय राक्षसांचो सामको विध्वंसक मानला. महाभारतांतय राक्षशिणीविशीं सांगील्लें आसा तें अशें-
सद्यो हि गर्भन् राक्षस्यो लभन्ते प्रसवन्ति च ।
कामरुपधराश्र्चैव भवन्ति बहुरुपीका: ।
अर्थ गर्भ धरल्याउपरांत राक्षसी रोखड्योच भुरग्याक जल्म दितात. इत्सेप्रमाण त्यो रुपां घेतात आनी रुपां बदलतात.
राक्षस हे काश्प आनी खशा हांची संतती. बुभुक्षित जावनच ते जल्माक आयले. यक्षांक वांगडा घेवन ते सृश्टिकर्त्या ब्रह्मादेवाकच खावपाक गेल्ले. तेन्ना ब्रह्मदेव भियेलो आनी ताणें तांकां तुमी यक्ष आनी राक्षस ह्या नांवांच्यो म्हच्योच प्रजा आसात म्हणपाचें सांगलें.
