राक्षसांचे उत्पत्तीच्यो आनीक दोन कथा आसात, त्यो अशो – 1) पौलस्त्यापसून राक्षस उत्पन्न जाले. 2) ब्रह्मदेवान उदकां निर्मिलीं आनी तीं राखपाखारीर राक्षस निर्मिले.
राक्षसांच्या अस्तित्वाची मुळावी कल्पना आर्यांक आशिल्ली. पुराणांनीय राक्षसांच्यो कथा वर्णिल्ल्यो आसात. महाभारतकाळामेरेन राक्षस येना ल्हव ल्हव क्षूद्र देवातांच्या स्वरुपांत पाविल्ली दिसता. जरा नांवाची एक राक्षसीण त्या काळांत बालरक्षक देवता म्बण पूजताले. लोक साहित्यांतय राक्षसाविशीं जायत्यो कल्पना सांपडटात.
राक्षस चड करुन मसंडेंत वा रानांनी रावतात. भोंवडेकारांक ते भ्रमांत उडयतात. दिवो पळयल्यार ते पळून वतात. ते झाडांचेर रावतात आनी तांच्या रावपाचे सुवातीकडच्यान वचपी मनशांक ओंकारे, अपचन सारकिल्ले उपद्रव निर्माण करतात. जेवतना जर दिवो पालवलो जाल्यार ताचे उपरांत उरिल्लें जेवण जेवप ना असो समज आसा. कारण ताचेर राक्षस झोपय घालतात असो समज आसा. सांजवात लावन ती घरभऱ भोंवडायल्यान गुप्त रुपान घरांत वावुरपी राक्षस पळून वतात. तांकां आपलो हात जाय तितलो लांब आहारय खूब आसता. महाभारतांतली बकासुराची गजाल हेखातीर गाजिल्ली आसा. दुश्ट ब्राह्मण मेल्या उपरांत ब्रह्मराक्षस जातात आनी ते सामान्य राक्षसांपरस खूब भिरांकूळ आसतात अशेंय म्हणटात.
राक्षसांविशीं जायत्यो समजुती आसात. भारतीय लोकसाहित्यांतय राक्षसांच्यो जायत्यो कथा आसात. वेग वेगळ्या बांदकामांकडेनय राक्षसांचो संबंद लायिल्लो दिसता. कांय हेमाडपंती देवळां राक्षासांनी निर्माण केल्ल्याचें सांगतात. रामटेकावयलें एक देवूळ राक्षसांनी बांदलें अशी दंतकथा आसा. भारतांतलो विजयगडचो सगळो किल्लो आनी ताच्या लागींचो कुंडकोटचोस किल्लो हे राक्षसनिर्मित आसात अशी समजूत आसा. मध्यप्रदेशांतलो मिझापुरचो करसोटा तलाव राक्षसनिर्मितच आसा अशें म्हण्टात.
राक्षस अतिमानवी योनींतले नासून ते मानवच आशिल्ले. दक्षिणेंतल्या कांय नरमांसभक्षक आनी आडदांड जातींक राक्षस म्हळां. आर्य लोक जेन्ना विंध्य पर्वत हुंपून दक्षिण भारतांत देंवले लेन्ना तांचे आनी राक्षसांचो संपर्क आयलो. आर्यांचें हें आक्रमण राक्षसांक मानवलें ना आनी ते आर्यांचे कट्टर दुस्मान जाले. तशेंच तांचो रंग, रुप आनी आकार हातूंत वेगळेंपण आशिल्ल्यान आर्य लोकांनी तांकां दुश्ट योनीचे मानले. कांय विद्वान भारतांतल्या आदिद्रविडांक राक्षस मानतात. हे राक्षस धनवैभवसंपन्न आशिल्ले, तांची राज्यां आशिल्लीं, राज्यवेवस्था आशिल्ली आनी वेगळी अशी संस्कृताय आशिल्ली.
राजनैतिक नदरेन आर्य आनी राक्षस हांच्या संघर्शाचें विस्तारीत विवरण रामायणांतच मेळटा. महाभारतांत आनी पुराणांत जरी राक्षसांचे उल्लेख आयिल्ले आसले तरी संस्कृतीक नदरेन ते व्हडलेशे म्हत्वाचे नात. महाभारतकाळांत राक्षसांची शक्त सोंपत आयिल्ली. रामायणांत मात राक्षसांचो परम उत्कर्श आनी वायट दशा दिसून येता.
रामायणांत मुखेलपणान राक्षसांचे तीन फाटें दिसतात. दर एका फांट्याचो वंश वेगळो आसा. तातुंतली पयली विरोधशाखा दंडकारण्याच्या उत्तर भागांत रावताली. विरोध त्या फांट्याचो मुखेली आशिल्लो. जव आनी शत ह्दय हांचेपसून तो उत्पन्न जालो. वनवासी राम- लक्ष्मणाचेर जेन्ना ताणें हल्लो केलो तेन्ना तांणी ताका मारलो. दुसरो फांटो दानव ह्या नांवान प्रसिद्द आशिल्लो. ती दनूची संतत. तिचो मुखेली कबंध नांवान राक्षस ह्या नांवान प्रसिद्द आसून तो सगळ्यांत क्रूर आनी बळिश्ट आशिल्लो. लंकेतले लोक हे राक्षस जातींत आस्पावताले. हो फांटो पुलस्त्य आनी दिता हांचेपसून निर्माणॆ जाल्लो आनी रावण हो तांचो मुखेली आशिल्लो.
ह्या राक्षस फांट्यांत विद्युत्केश नांवान एक राजा दालो. संध्येची धूव सालकटंकटा हिचेकडेन ताणें लग्न केलें. तिका सुकेशी नांवाचो चलो जालो. पूण सालकटंकटोन जल्मताच त्याग केलो. शिव- पार्वतीन कृपा करुन सुकेशीची राखण केली, ताका व्हड आयुश्य दिलें आनी एक विमानय दिलें. सुकेशीक माली, सुमाली आनी माल्यवान नांवाचे तीन चले जाले. तांणी सुर आनी असुर ह्या दोगांकय तांच्या तांच्या जाग्यांवयल्यान धांवडावन घोलं. मागीर ते आपल्या वांगड्यांक घेवन लंकेच्या किल्ल्यांत वचून रावले. राक्षसांचो त्रास सोंसपी देवांनी मागीर विष्णुक उलो मारलो. विष्णुन सगळ्या राक्षसांक लंकेंतल्यान धांवडायले. तेन्ना ते सगळे राक्षस रसातळाक गेलो आनी थंय तांणी वसती केली.
ताचे उपरांत सुमाली रसातल सोडून भारताच्या मैदानी वाठारांत आयलो. ताचे कैकसी नांवाचे धुवेन विश्रवा नांवाचे मुनीकडेन संततीची मागणी केली. विश्रव्यापसून तिका रावण, कुंभकर्ण, बिभीषण आनी शूर्पणखा नांवाचीं चार भुरगीं जालीं. रावणान जायतो तेंप तपश्र्चर्या करुन आपूण अजिंक्य जावचो असो ब्रह्मादेवाकडच्यान वर मेळयलो. ताचो आजो सुमाली लंकेंतल्यान गेल्या उपरांत यक्षाधिपती कबेरान थंय आपलें राज्य स्थापलें. रावणान कुबेराक धांवडायलो आनी तेन्नाच्यान लंका राक्षस साम्राज्याची राजधानी जाली. रावणान भारताच्या दर्या वाठाराचेरय आपलो अधिकार दवरलो. तशेंच ताणें रसातळय जिखलें. पंचवटीलागींच्या जनस्थानांत आपली उत्तरसमान्त चौकी स्थापन केली. खर – दूषण हांच्या अधाकरासकयल 14 हजार राक्षसांचो सैन्य थंय उबें केलें. थंयच्यान हे राक्षस गंगा- यमुनेच्या प्रदेशांचेर मदीं मदीं हल्ले करीत रावले. उत्तर भारतांतल्या कांय प्रदेशांचेर राक्षसांचो अधिकारय प्रस्थापित जालो. रावणाचो पुतणयो लवणासुरान मथुरेचेर ताबो मेळयलो. मारीच राक्षसान शोण आनी गंगा ह्या न्हंयांच्या मदल्या वाठाराचेर अधिकार स्थापलो. तशेंच
