नांव आस्पावन घेवंक मेळटा. महाशिवरात्रे दिसा ह्या देवस्थानांत श्रीरुदेश्र्वर देवाक अभिशेक वा देवकृत्य करपाक मान्यताय आसा. तशेंच महाशिवरात्रे दिसा रायबंदर गांवच्या खंयच्याच श्रीरुदेश्र्वर देवस्थानच्या म्हाजनाक फुकट अभिशेक करपाक मान्यताय आनी भोवमान मेळटा.
पुर्विल्ल्या काळासावन ह्या देवस्थानांत हिंदू लोकांक नारायणबळी, नागबळी सारकें अनुश्ठीन करपाक मेळटा. तशेंच ह्या थळाचेर मेल्ल्या मनशाच्या इकराव्या आनी बाराव्या दिसाचीं वैदिक कर्मां आनी अस्थी विसर्जन करपाची वेवस्था आसा.
-कों. वि. सं. मं.
रुपें : धातुरूप रसायनीक मूळद्रव्य. चिन्न Ag. अणुक्रमांक (अणुकेंद्रांतल्या प्रोटोनांची संख्या) 47; अणुभार 107. 868 आवर्त सरणींतल्या पयल्या गटांतल्या ब विभागांत तांबे आनी भांगर हांचेमदी सुवात; ताचो वितळ गूण 10.5; कठीणताय 2.5 -3; वितळबिंदू 960. 8से. उकळबिंदू 2,193 से.; रुप्याचो विद्युत् विन्यास (इलॅक्ट्रोनांची अणुंतली मांडावळ) 2,8,18,18,1. धर्तरेच्या शिलावरणांतलें प्रमाण प्रती दशलक्ष भागांत चार भाग आसात. एक हजार भागांनी कितलो भाग रुपें आसा हाचेवयल्यान रुप्याची प्रत थरयतात. शुध्द रुपें 999 फायन आसात. रुपें धवें आसून ताका चकचकसाण बरी आसात. ती मोव तन्य (सरी काडपाक योग्य) आनी वर्धनशील आसा. तशेंच ती बरी उश्णताय आनी विद्युत् संवाहक आसा.
इतिहास : सुरवातीसावन भांगर, तांबें आनी रुपें हांचो उपेग मनीस करत आयला. रुपें हें सल्फायडाच्या रुपांत शिंश्यांत आसात. हेर धातूंच्या मानान रुप्याची शिलावरणांतली उपस्थिती उण्या प्रमाणांत आसात. रानांतल्या वणव्याक लागून वा वसणुकांक लागिल्ल्या उज्यांत रुप्याच्या धातुकांतलें रुपें वितळून भायर आयलें आसुंये आनी मनशाक ताचो सोद लागलो जांवये. (इ. स. आदीं 4000 वर्सांच्या सुमाराक) वस्तींखातीर तशेंच वेपाराचे देवघेवीखातीर करताले असो उल्लेख पुर्विल्ल्या पोरन्या कागद पत्रांवयल्यान मेळटा. इ. स. आदीं 2000 वर्सा कॅपाडोशियाचे वेपारी अँसिरियाक रुपें धाडटाले. इ. स. आदीं 500 च्या सुमाराक ग्रीसांतल्या लॉरियमची रुप्याचे खणीची नामना आशिल्ली. तशेंच पर्शियाचें अथेन्साकडेन झूज जालें तेन्ना अथेन्साक हे खणीचो आदार मेळिल्लो. शिंश्याची अशुध्दी आशिल्लें रुपें तापोवन तांतुतलें शिंशे बाश्पनशील (उडून वचपी) ऑक्सायडाच्या रुपान उडोवपाच्या क्युपेलीकरण हे क्रियेचो प्लिनी (इ. स. 23-79) हाच्या लिखाणांत उल्लेख मेळटा.
भारतांत पुर्विल्ल्या काळासावन ह्या धातुची म्हायती आशिल्ली. ऋग्वेदांत रुपें आनी भांगार हांच्या वस्तींचो उल्लेख मेळटा. भारतावांगडा स्पेनाचो मसाल्याचो वेपार जातालो तेन्ना स्पेनांतल्यान भारतांत रुपें येतालें. पंदराव्या शतमानांत बोहीमिया आनी ट्रान्ससिल्व्हनियांत रुप्याचे खणीचो विकास जालो. फुडें स्पेनाच्या अस्तंती साम्राज्यांतल्या मेक्सिको, पेरु आनी बोलिव्हिया ह्या देशांतल्या रुप्याच्या खणींचो सोद लागलो. सोळाव्या शतमाना उपरांतच्या तीनशें वर्सांमदीं रुपें मेळेवपाखातीर पारदमेल (पाऱ्या वांगडा धातूचें मिश्रण करपाची)पद्दत वापरांत आसिल्ली. 1900 च्या सुमाराक अमेरिकेच्या संयुक्त संस्थानांत रुप्याच्यो खणी मेळ्ळ्यो आनी थंय रुप्याचें उत्पदन सुरू जालें.
फुडें फुडें रुप्याच्या खनिजाचे सांठे उणे जायत गेल्ल्यान रुप्याच्या मुखेल उत्पादना जाग्यार भांगार, तांबें, शिंशें, आनी जस्त हांच्या धातुकापसून ते ते धातू मेळयतना एक उप-उत्पादव म्हणून रुप्याची निर्मिती जावंक लागली. एकुणिसाव्या शतमानामेरेन क्युपेलीकरण पद्दत वापरांत आशिल्ली. 1850 वर्सा सावन 20 व्या शतमानामेरेन 70% रुपें क्युपेलीकरण पद्दतीन उप-उत्पादन म्हणून मेळयताले. एकुणिसाव्या शतमानाचे अखेरेक रुपें मेळोवपाखातीर सायनायड पद्दतीचो सोद लागलो.
उपरांतच्या काळांत विनिमयाखातीर, नाण्यांखातीर तशेंच वस्ती आनी सोबेच्यो वस्तू हांचेखातीर रुप्याचो आनी भांगराचो उपेग जावंक लागलो तसतशी रुप्याची मागणी वाडली. हो वेळ मेरेन उद्येगीक मळार आनी तंत्रविज्ञानांतूय रुप्याचो उपेग जावंक लागलो. ताका लागून रुप्याचो शुध्दतायेचेर नियंत्रण दवरपा गरजेचें जालें. शुध्द रुपें खुबूच मोव आशिल्ल्यान ताचेर काम करपाखातीर तांतूत थोडें तांबे भरसुचें पडटालें आनी तें उण्यांत उणें 10% आसतालें. नॉर्वे, चिली आनी पेरू ह्या देशांची रुप्याखातीर नामना आसा. भारतांत बिहारांतल्या टण्डू, कर्नाटकांतल्या कोलार आनी हुट्टीच्या भांगराच्या खणींतल्यान आनी राजस्थानांतल्या झवारच्या जस्त शिंश्याच्या खणींची रुपें मेळटा. हिमाचल प्रदेशांत सतलजच्या देगणांत 3300 मी. उंचायेचेर सैमीक शुध्द रुपांत रुपें मेळटा.
रुप्याचीं मुखेल धातुका : अर्जेटायक वा सिल्व्हर ग्लान्स (Ag2s; 87.1% रुपें); सेरार्जिरायट वा हॉर्न सिल्व्हर (Agcl 75.3% रुपें) पायरार्जिरायट वा रूबी सिल्व्हर (Ag3Sbs3, 59.9% रुपें), पॉलिबेसायट (Ag16sb2s11 ;75.6 % रुपें); प्राउस्टायट (Ag2 As S3; 65.4%) रुपें) हेभायर स्टेफानायट, टेल्यूरायट, अर्जेंटिफेरस, टॅट्राहायड्रायट, स्टोमायरायट, आनी पियरसायट हीं रुप्याचीं हेर धातुकां.
रुप्याचे चडशे सगळे धातूक निक्षेप (सांठे) एक तर वेगवेगळ्या फातरांनी शिलारसांतल्या जलतापीय विद्रावांनी प्रतिश्ठापन जावन वा फातरांत आसपी पोकळ्यो ह्या वीद्रावांनी भरून तांचें स्फटिकीभवन जावन तयार जाल्लें आसता.
