यांगत्से, तिच्यो उपन्हंयो आनी देगणांतलीं ल्हान-व्हड तळीं नुस्तेंमारी खातीर उपेगी आसात. पांचश्यां परसूय चड जातींची नुस्ती हांगा मेळटात. तातूंत कार्प, ब्रीम, चीनी पर्च, गॅपर्स, लँप्री, काळो आनी धवो आमूर, फ्लॅटफिश, स्टर्जन रो ह्यो जाती म्हत्वाच्यो.
यांगेत्से न्हंयेचें देगण सुपीक आसून पुर्विल्ल्या काळार सावन शेतीखातीर ताची नामना आसा. तांदूळ आनी हेर पिकांच्या भरपूर उत्पादनाक लागून यांगत्से देगणाक 'चीनाची धान्याची कोठी' म्हणटात. तांदळां भायर कापूस, गंव, सातू, मको, कड्डणां, कणंगां, वनस्पती तेलां, च्या हीं ह्या देगणांतलीं मुखेल शेतकी उत्पादनां. पुर्विल्ल्या काळासावन उदका शिंपणावळी खातीरूय यांगत्से न्हंय उपेगांत आसा. जलविद्युत निर्मितीखातीर यांगत्सेक, तिच्या उपन्हंयांक आनी देगणांतल्या तळ्यांक मानाची सुवात आसा. यांगत्सेच्या देगणांत हुंवार नियंत्रण, शिंपणावळ आनी जलविद्युतनिर्मिती खातीर जायते प्रकल्प उबारल्यात. शांघाय, नानकिंग, वुहान, चूंगकिंग आनी चंगडू हीं न्हंये देगणांतलीं १० लाखांवयर लोकसंख्या आशिल्लीं मुखेल शारां आसात.
याकः रानांत रावपी एक प्राणी. ताचें शास्त्रीय नांव बॉस ग्रुनिएन्स. ताचो आस्पाव बोव्हिडी कुळांतल्या समखुरी सस्तन प्राण्यांच्या आर्टिओ़डॅक्टिला ह्या गणांत जाता. लडाख, सिक्कीम, तिबेटाचो सडो आनी चीनांतल्या कान्सू प्रांताच्या कांय वाठारांनी हो प्राणी रानटी स्थितींत मेळटा.
भारताच्या वाठारांत लडाखाच्या चांगचेन्मो देगणांत, जम्मू आनी कश्मीरांत अस्तंतेक सतलज न्हंयेच्या देगणांत हिमाचल वाठारांत, उदेंतेक कुमाऊंच्या देगणांत आनी सिक्कीमांत ताची वसणूक आसा. १९६१ चे मेजणेप्रमाण भारतांत तांचो आंकडो सुमार २४,००० आशिल्लो. हाचेपसून निर्माण जाल्ल्या संकरीत प्राण्यांचो आंकडो हाच्याकूय दुप्पट आसा.
पुराय वाड जाल्लो नर १.७ मी. ते १.८५ मी.मेरेन ऊंच वाडटा. पूण मादी आनी मनशाळिल्ल्या याकाची उंचाय हाचेपरस उणी आसता. नराचें वजन १८० ते ८०० किग्रॅ. आसता. नराचीं शिंगां वांकडीं आसून तांची लांबाय सुमार ९० सेंमी. आसता. मादयेचीं शिंगां मोटवी आनी बारीक आसतात. ताचे खांदे घटमूट आसून मान फुडें आयिल्ली आसता. ताका वशींड आसता आनी ताची फाट सरळ आसता. ताचे पांय मोटवे आनी घटमूट आसतात. ताचे केंस काळे, ल्हान आनी राठ आसून ते खांदे, हड्डें, मांडयो आनी अर्दी शेंपडी हांचेर आसतात. ताच्या कपलाचेर दोनूय शिंगांनी राठ केंसाचें झोंप आसता. याक दोन-तीन म्हयन्यांचो जायमेरेन ताच्या आंगार लांब केंस येनात. याक काळो आनी पुडीकोराचो आसून तोंडाचो भाग धवसार आसता. पोशिल्लो आनी रानटी याक हांचेमदीं तितलोसो फरक आसना. तो तण खाता आनी गाय-गोरवांवरी रवंथ करता. चरपाखातीर शिंयाळ्यांत ते २,००० ते ३,००० मी.उंचायेचेर आनी गिमाच्या दिसांनी ५,००० मी.उंचायेचेरुय वतात. तांकां बरें पेंवक येता.
रानटी याक कळपांनी रावतात. तातूंत शंबरांवयर प्राणी आसतात. शिंगां हीं तांच्या स्वसंरक्षणाचें साधन. तांचें नाक खूब तीक्ष्ण आसता.
पावसाळो सोंपतकच ते अळार येतात. डिसेंबराच्या सुमाराक तांचो समागमाचो काळ आसून गर्भधारणेचो काळ णव म्हयने आसता. पाडूक एक वर्साचें जाय मेरेन आवय वांगडा भोंवता.
हिमालयाच्या दोंगराळ वाठारांत वजें व्हरपाखातीर याकाचो उपेग करतात. याक फाटीचेर एक क्विंटल वजें घेवन वराक २ ते ३ किमी. गतीन दीसभरांत २० किमी. अंतर सहज वचूंक शकता. ताचें दूद पिवपाक वापरतात. ताच्या दुदांत १२% स्निग्धांश आसतात. ताचें मांस खावपाक वापरतात. ताच्या मोव बारीक केंसांपसून पश्मिना शाली, ट्वीड लुगट वा ब्लँकेटां करतात. ताचे कातीपसून जोडे, सदरे आनी जाकिटां तयार करतात.
स्पिती आनी प्यांगी ह्या हिमाचल प्रदेशांतल्या सडयाचेर संकरीत जांतीची पैदास करपाखातीर याकाचो कळप पोसल्यात. ह्यो संकरीत जाती जीबू, झोमो, गारजो, डीमजो, गारमो, गार, टोल्मो, टॉल, ज्वाम-जीबू, झो आनी झुम ह्या नांवांनी वळखतात. हातूंतलो झो हे जातीक शिंगां आसतात, पूण झुम ह्या याकाक शिंगां नासतात.
दोंगरी गाय आनी याक नर हांच्या संकराक कुमाऊँ दोगुल्ल्यांत जीबू म्हण्टात आनी लडाखांत झोम म्हण्टात. जीबू भरपूर वजन व्हरता. हो वांझ आसता, पूण शेतकामाक खूब उपेगी पडटा. जीबू मादी आनी दोंगरी बैल हांच्या संकराक ज्वाम, टॉल वा टॉल्मो म्हण्टात. जीबू मादी आनी याक नर हांच्या संकराक कुमाउँ दोंगुल्ल्यांत डीमजो आनी लडाखांत गारमो वा गार म्हण्टात. वजें व्हरपाक हांचो उपेग जाता.
याक मादी आनी दोंगरी बैल हांच्या संकराक गारजो म्हण्टात. सगळ्या संकरीत जनावरांमदीं जीबू वा झोम होच चड उपेगी प्राणी आसता. कॅनडांत याक मादी आनी रेडो हांचो संकर जावन तयार जाल्ल्या प्राण्याक याकेल हें नांव दिलां.
