गरज भागोवपाखातीर निर्माण जाल्ले लघुलिपयेचो आनीक एक उपेग म्हळ्यार स्वताचो मजकूर आपुणूच, बेगीन आनी विचारंचो ओघ खंडीत करीनासतना बरोवपाखातीर जांव येता. देखीक, जुलिअस सीझराचीं लडायेवयलीं टिपणां, सॅम्युएल पेपिसाची दीसपटी, जॉर्ज बॅर्नाड शॉलीं नाटकां हीं लघुलेखनांतूच बरयल्यांत.
कसलीय लघुलिपी घडयतना वा शिकतना तिच्या दोन आंगांचो विचार करचो पडटा –
(1)तिचो भाशेकडेन जोडिल्लो सांदो.
(2)तिचो आपल्या हातांचो आनी दोळ्यांचे चपळायेकडेन संबंद – (रेशा काय टिंबांॽ) रेशा सरळ काय वांकडी ॽ लिखणी खंय उखलपाची ॽ रेशांचे जोड सलग काय तोंकाळ ॽ रेशा उबी, आडवी, काय तिरकस ॽ ती खंयसावन सुरू करून खंय सोंपवपाची ॽ मोटवो – लांब फरक पाळपाचो काय ना ॽ लघुलिपयेचो उपेग पळयताना दोन तरांनी विचार करचो पडटलोॽ
(1)शिकपाखातीर सोंपेपण.
(2)वापरांत सोंपेपण.
लघुलिपीचो उपेग वाडोवपाखातीर वेगवेगळ्यो तरतुदी करूं येतात. देखीक – कुरवांची आनी नेमांची संख्या उणी करप, खबर आशिल्ले सादे लिपयेकडेन वा लघुलिपयेकडेन सारकेपण दवरप, स्पॅलिंगापरस उच्चाराक म्हत्व दिवप आनी परत परत वापरपाचे (हाय फ्रिव्कॅम्सी) उतर घटक, उतरां, उतरांचोमे, (मराठींत ‘चा’ ‘आणि’, ‘या रातीने’) हांकां संक्षिप्त (बारकेल्यो) कुरू दिवप, लिखणी उणे खेपे उखलपाची गरज दवरप, वाचप्याच्या भाशेच्या गिन्यानाचेर भिस्त दवरून बारीकसाणी दुर्लक्षीत दवरप (मोडी लिपयेंत इ/ई, उ/ऊ भेद दुर्लक्षीत) मोटो – बारीक, फरक, वा वयर – सकयल फरक अशो बारीकसाणी वापरप, (पीट्मन पद्दतींत) वा मुजरत टाळप (ग्रेग पद्दतीं) आदी. आयज पिट्मन इंग्लिशींत सामान्यतायेन वेग मिनटाक 100 – 200 उतरां इतलो उरता. मराठींत 60 - 100 उतरां इतलो उरता. मराठींत 60 – 100 उतरां इतलो आसा. (भारतीय भाशांनी चांचण्यो घेतना 60,80,100 आनी 120 उतरां अशो श्रेणी मानतात).
पुर्विल्ल्या ग्रीसांत झेनोफन हाणें सॉक्रेटीसाच्यो यादी लघुलिखित केल्ल्याची नोंद आसा. पुर्विल्ल्या रोमांत टायरोनेन इ.स.चे. पयलीं 63त टायटोनियन लघुलिपी काडिल्ली, ती सुमार हजार वर्सां चलून फुडें नाच्च जाली. आर्विल्ल्या काळांत इंग्लीश लोक वेपारी राश्ट्रां जालेउपरांत लघुलेखानांत लक्ष घालूंक लागलो. टिमथी ब्राझटची ‘कॅटकरी’ (1588), जॉन विलिस (सतरावो शेंकडो), सॅम्युएल टेलर (1786), पिट्मन, ग्रेग, डीअरवॉर्न हीं ह्या मळावयलीं कांय ठळक नांवां आसात. जांचो आंतरराश्ट्रीय प्रसार जालो अशो पद्दती म्हळ्यार पिटमन, ग्रेग, डीअरवॉर्न तशेंच जर्मनीचो फ्रांटस् गाबेल्सबेल्गर (1834). हांगेच्यो पद्दती खंयचेय यशस्वी पद्दतीन सुदारणा जायत रावतात. देखीक – पिट्मन संस्थेन ‘पिट्मन - 2000’ ही शिकोवपाक आनी मतींत उरपाक चड सोंपी पददत काडल्या. (1975) लघुलेखनाची उपयुक्तातय पटिल्ल्यान अमेरिकेंत (1893 उपरांत) आनी उपरांत हेर देशांनी तो विशय शाळेंत शिकोवपाक लागले. भारतांत आर्विल्ल्या काळांत सुमार 1870 सावन पिट्मन शॉर्टहँड लिपयेचेर उणे वा चड संस्कार करून ती भारतीय भाशांखातीर वापरपाचे यत्न चालू जाले. मराठींत पयले यत्न भुजंगराव मानकर (मुबंय, 1895) हाचे. स्वातंत्र्य मेळ्ळेउपरांत आनी भाशावार प्रांतरचना जालेउपरांत ह्या यत्नांक नेट आयलो आनी प्रत्यक्ष वापर वाडलो. शासनान खंयची लघुलिपी हाचें बंधन घालूंक नाशिल्ल्यान संशोधनाक वाव मेळ्ळो.
मराठी लघुलेखनाच्यो खाशेल्यो प्रचारांत आयिल्ल्यो पद्दती म्हळ्यार म. ना. दामले (1962), महाराष्ट्र शासनाचें भाशा संचालनालय, (1963) आनी म. वि. लिमये (1975) हांच्यो पद्दती. हांचेभायर उदयन आमडेकार (1955), श्री. वा. भागवत (1987), हांचेय पद्दतीचो उल्लेख करूं येता, हिंदी लघुलेखनाच्यो खाशेल्यो प्रचारांत आशिल्ल्यो पद्दती म्हळ्यार ऋषिप्रणाली (ऋषिलाल अग्रवाल, 1938), सिंहप्रणाली (सरजूप्रसाद जैन, 1939). शाळांनी मोडी लिपी शिकोवप 1937 उपरांत बंद जालें. पूण कांय वेपारी आस्थापनांनी मोडी लिपीचो वापर हालीं मेरेन जातालो.
लघुलेखनाचें यांत्रिककरण करपाचो सुरवेचो यत्न म्हळ्यार स्टॅनोटायप यंत्र (1922), फुडलें सोंपण म्हळ्यार श्रृतलेखनाचें यांत्रिकीकरण – डिक्टाफोन यंत्र (1939) हो सुरवेचो यत्न. हातूंत ध्वनी मुद्रणाकलागून लघुलिपयेची आनी लघुलेखकाची गरज लागना. उलोवप आनी सादे लिपयेंत बरोवप/ टंकलेखन ह्यो क्रिया विंगड सुवातीं, विंगड वेळांचेर जावंक शकतात. हांचेफुडलें सोंपण म्हळ्यार ध्वनीमुद्रण आनी टंकलेखन हांचेमदलो टंकलेखक हो दुवो काडून उडोवप.
स्टॅनोटायप माक्नाचो हो पुराय रितीन नवो आविश्कार. ताका ‘स्पीचरायटर’ अशें म्हणटात, म्हणजेच हे नवे वेवस्थेंत उलोवण्याच्या भासकुशळटायेची कसवटी लागता. देखीक – तो श्रृतलेखन दीत आसलो जाल्यार उतरांयेवजण रेखीव आसची पडटा, हाचे उरफाटें म्हळ्यार लघुलेखनाचे वेवस्थेंत लघुलेखकाची भासकुशळताय दिश्टी पडटा. अमेरिकी काँग्रेसीच्या एका लघुलेखकान म्हळां तेप्रमाण ही लघुलेखक मंडळी इतले चोख रितीन आयकल्ल्या मजकुराचें संपादन करतात, उलोवपी समजता आपुणूच कितलो रेखीव उलयतां. तेन्ना हें नव्या सोदाक लागून लघुलेखक वर्गाक खऱ्यांनीच मेकळो करचो कांय किंदे हाचो विचार करचो पडटलो.
-कों. वि. सं. मं.
