लजेझाड : (मराठी : लाजाळू, लाजरी, संकोजी; हिंदी : लाजवती; लज्जावंती; गुजराती: लजमणी, शिशामणी; कन्नड: नाचिके गिड; संस्कृत: लज्जिका, लज्जालु; इंग्लीश: सॅन्सिटिव्ह प्लांट; लॅटीन : मिमोजा पुदिका; कूळ; लेग्युमिनोजी). फुलझाडांतलें पातळत वाडपी, कांटेरी आनी केसाळ अशें ल्हान झोंप. हाचें मूळ स्थान ब्राझील हें आसून ताचो प्रसार अमेरिकेंत आनी भारतांत सादारणपणान उश्ण आनी दमट हवामानांत चड करून दर्यादेगेर जाल्लो आसा. ताच्या मिमोजा हे प्रजातींत वटट 450 जाती आसून तातुंतल्यो भारतांत फकत आठ जाती मेळटात.
हें झोंप सुमार 50 – 90 सेंमी. ऊंच आसून ताका जायत्यो कांटेरी आनी केंसाळ खांदयो आसतात. पानां संयुक्त आनी स्पर्शग्राही आसतात. पानाक कसलोय स्पर्श जालो तर पानांचीं दलां कवळटात. तेन्ना पानाच्यो कडो एकमेकांक तेंकता आशिल्लयान तीं आपलें तोंड लजेन धापतात असो भास जाता. ताचेवयल्यान ह्या झाडाक लजेझाड हें नाव पडलां. एका देंठार दोन ते चार दलां आसतात आनी दर एक दल हें संयुक्त आनी पिसावरी आसता. सप्टेंबर – ऑक्टोबरांत तांबसार वाटकुळीं, बटनावरी 6 – 8 मिमी. व्यासाचीं, फुलां पानांचे खांचींत येतात. सांगो गाड तपकिरी, चेपट्यो, सुमार 1.3-2 सेंमी. X 3.4 मिमी. ल्हान आनी केंसाळ आसतात. 3 – 5 बियो दोनूय वटांनी फुगीर आसतात. फुलांची संरचना आनी हेर सामान्य शारिरीक लक्षणां लेग्युमिनोजी कुळांत आनी मिमोनॉयडी उपकुळांत वर्णन केल्लेवरी आसतात.
हें झाड थंड आनी कोडू आसून शारिरांतलें पित्त आनी कफ ह्या विकारांचेर गुणकारी थारता. भारतीय वैजकी ग्रंथांत हाच्या गूणधर्माची चिकित्सा केल्ली आसा, बिकाचेर पानाचें चूर्ण दुदावांगडां दितात. मुळांचो काडो मुतखडो आनी हेर मुताविकारांचेर दितात. भुरग्यांच्या मोडण्याचेर ह्या झाडाचो उपेग मॅलॅगॅसींत करतात. ब्राझीलांत मुळांचो वापर गंडमाळेचेर आनी वांतिकारक म्हणून करतात. गोरवां हाचीं पानां खातात. फिजींत ताची चरपाखातीर कुरणां तयार केल्यांत. तांकां लागून गोरवांचें मास आनी दूद वाडटा असो अणभव आसा. ही वनस्पत तणावरी त्रासदायक थारिल्ल्यान तिचो नाश करपाखातीर एमसीपीए हें तणनाशक दर हॅक्टेरी 0.8 – 1.2 किग्रॅ. वापरतात. हाच्या बियांनी श्र्लेश्मल द्रव्य आनी पाचवेंसार हळदुवें तेल आसता. ताचो उपेग लेप दिवपाच्या पदार्थाखातीर जावंक शकता.
हे वनस्पतीच्या पानांक हात लायल्यार दलां आनी दलकां एकामेकांचेर पडून धांपतात आनी निमाणें सगळींच पानां सकयल लांबतात. हाचें कारण म्हळ्यार दलकाच्या फुगीर तळभागांत पातळ थर आशिल्ल्या पेशींतल्या उदकाचो अंश उणो जाता आनी तेखातीर ह्यो पेशी लुळ्यो पडून दलकां धांपतात आनी पानां सकयल बागवतात. स्पर्शाचो परिणाम जसो जसो जाता उणो जाता तशेंतशें तें पाना आशिल्लें तशें जाता. खर उजवाडांत वा काळखांत अशीच प्रतिक्रिया घडटा. हे हालचालीचो खाशेलो प्रायोगिक अभ्यास सर जगदीशचमंद्र बोस हाणें केल्लो. वनस्पती उण्या अदीक प्रमाणांत संवेदनक्षम आसतात आनी प्राण्यांवरी त्यो प्रतिसाद दितात अशें सिध्द केल्लें.
-कों. वि. सं. मं.
लडाख : भारताच्या जम्मू आनी कश्मीर राज्यांतलो क्षेत्रफळान सगळ्यांत व्हडलो जिल्हो. राज्याच्या उदेंत भागांतल्या ह्या जिल्ह्याचें वट्ट क्षेत्रफळ 1,18,523 चौखण किमी. आसून आतां ताचे तीन वांटे जाल्ले आसता. अस्तंतेकडलो सु. 28, 500 चौ. किमी. चो वाठार पाकिस्तानान व्यापला जाल्यार ईशान्येकडलो सु. 37, 555 चौ. किमी. वाठार चीनाम व्यापला. उत्तरेक आनी उदेंतेक चीन आनी अस्तंतेक पाकिस्तान हांच्या शिमांचेर हो प्रदेश आशिल्ल्यान भूराजनैतिक नदरेन चड करून राखणेचे नदरेन हाका खूब म्हत्व प्राप्त जाल्लें आसा. लोकसंख्या 2,00,000 (1981). लेह हें ह्या जिल्ह्याचें मुखेल ठिकाण.
ह्या प्रदेशाक सगळ्यांत उंचायेर आशिल्लो ‘लडाख सडो’ म्हणून वळखतात. थीर वसती आशिल्ल्या जगांतल्या कांय ऊंच प्रदेशांत हो येता. भुंयरचणुकेचे नदरेन मध्यवर्ती सिंधू न्हंयेचें देगण सोडल्यार हाचो चडसो भाग देगणांनी आनी ऊंच पर्वतरांकांनी व्यापला. हांगाच्यो पर्वतरांको वायव्य – आग्नेय दिशेन पातळिल्ल्यो आसून उत्तरेकडल्यान दक्षिणेकडेन ओळीन काराकोरम लडाख, झस्कर ह्या मुखेल रांकांचो तातूंत आस्पाव जाता. ताच्या उदेंत भागांत चांगचेन्मो ही उदेंत अस्तंत पातळिल्ली व्हडली पर्वतरांक आसून तिचे उत्तरेक सोड मैदान, देपसंग आनी लिंगझिटांग हे मैदानी वाठार आसात. उदेंतेकडलो हो प्रदेश ‘आक्साय चीन’ ह्या नांवान वळखतात. तो चीनन व्यापला. अघिल पर्वतरांक लडाखाचे उत्तर शिमेचेर वायव्य – आग्नेय दिशेन पातळिल्ली आसा. काराकोरम पर्वतांवळ माऊंट गॉडविन ऑस्टिन (के – 2) हें लडाखांतलें सगळ्यांत ऊंच (8,611 मी.) तेमूक आसून ताचो उंचायेप्रमाण संवसारांत दुसरो क्रमांक लागता. हाचो भायर हिडन (8,068 मी.) ब्रॉँड (8,047 मी.) गाशेरब्रुम (8, 035 मी.) हीं आठ हजारांपरस चड उंचायेचीं तेमकां ह्याच प्रदेशांत आसात. कारकोरमांतल्या सासेस खींड, अघिल पर्वतावळींतल्या काराकोरम, शक्सगम, अघिल सारकिल्या खिंडींक येरादारीचे नदरेन आंतरराश्ट्रीय म्हत्व आसा. लेहाचे उत्तरेक आशिल्ल्या खारडाँग खिंडूय चीनांत प्रवेश करपाचे नदरेन म्हत्वाची आसा.
लडाखांतल्यो चडशो व्हडल्यो न्हंयो आग्नेय – वायव्य दिशेन व्हांवतात, जाल्यार तांच्यो उपन्हंयो दक्षिण वा उत्तर दिकेन व्हांवतात. सिंधू न्हंय लडाखाच्या मदल्यान वायव्येक व्हांवत वचून पाकिस्तानांत भितर सरता. श्योक, नुब्रा ह्यो उत्तरेकडल्यान, जाल्यार झस्कर,
