लामा धर्मः तिबेटाचो धर्म. लामा वा श्रेश्ठ जंय रावतात, थंयचो धर्म म्हळ्यार लामाधर्म, असो ताचो अर्थ जाता. लामा धर्माच्या मुखेल्याक दलाई लामा म्हण पाचारतात. बौध्द धर्माचो प्रवेश तिबेटांत जावचे पयलीं थंय फ्युटन् (बॉन) हो धर्म घोळणुकेंत आसलो. मंत्र-तंत्र, जादूटोणो हांचेर ह्या धर्माची भिस्त आशिल्ली. इ. स. चो आठवो शेंकडो तो चवदावो शेंकडो ह्या काळखंडांत पद्मसंभव (इ.स.चो आठवो शेकडो), अतीश दीपकर (९८२ - १०५४) आनी त्सोड्खाप (चवदावो शेंकडो) हांचेसारको बौधधर्मप्रचारक तिबेटांत गेल्ले. तांचेमदल्या पद्मसंभवाच्या आगमनान तंत्रीक बौध्द धर्माची भरभराट जाल्ली. फुडें इकराव्या शेंकड्यांत विक्रमशील विध्यापिठांतल्यान तिबेटांत गेल्ल्या अतीश दीपंकरान थंय धर्मसुदारणेचें नवें युग सुरू केलें. त्सोड्खांपा हाणें बर्याोच बुन्यादी सुदारणा घडोवन हाडून कडक नितीक आचाराचेर अदीक नेट दिलो. गुंतागुंतीचो तंत्रीक विधी ताणें न्हयकारले आनी ब्रह्मचर्यपालनाचेर ताणें अदीक भर दिलो. जादूटोणो आनी मंत्र-तंत्र हांचेर जे भर दिवपी आशिल्ले, तांकां, तांचे तांबडे रंगाचे तोपयेवयल्यान तांबडे तोपयेकार ह्या नांवान वळखूंक लागले. भूत पिशाच्च, डाकिणी हांकां खोशी दवरून सुरक्षितताय संपादन करपाचेर ह्या तांबड्या तोपयेवयल्यांची भिस्त आशिल्ली.
भारतांत तंत्रीक काळांत उत्पन्न जाल्ल्या नव्या कल्पनांप्रमाण उपलब्द जालें जायत्या तरांचे ध्यानी बुध्द, तांचेवांगडा येवपी तांच्यो बायल शक्ती आनी तांचे बोघिसत्व, तेचप्रमाण हेरुक, काळचक्र वज्रभैरव, हयग्रीव, यम, महाकाळ, यमान्ताक, संवर, हेवज्र, संभल, कुरूकुल्ला ह्यो देवता आपणावन परत कांय पुराय रितीन थळाव्या अशा देवतांचोय स्विकार केलो। मंत्रतंत्र, धारणी, मुद्रामंडळां, होम, हांचें प्रस्थ वाडलें. मांत्रिक सिध्दी कशी मेळोवं येत ह्याच विचाराक नेट आयलो. ताका लागून ऊॅं मणिपदमेहुं सारक्या मंत्राचो उच्चार आनी लेखन सग्ळ्याक दिसता. हीं मंत्राक्षरां बरयलीं पंचपात्रीवजा चक्रं दर एका जाग्याचेर स्थापन करून तीं घुंवडायत रावत जाल्यार पुण्य मेळूं येता अशी भावना भौसांत रूढ जाली. बौध्दांच्या वसतींनी प्रर्थनेच्यो पताको उबारून तांचेर घोडे, वाग, शींव, गरूड, नाग हांच्यो आकृत्यो दिसूंक लागल्यो। 'बौध्द धर्माचो उत्कर्श जावं' अशा आशायाचीं उतरा ह्या पताकांचेर आसतलीं. अशेतरेच्यो पताको उबारप हें पुण्याचें कर्तृव अशें समजूंक लागले। गळ्यांत मंतरिल्लें तावज वा ल्हानशो डबयो घालपय सुरू जालें. बौध्दांच्या मठांतल्यांन तोंडाचेर वेगवेगळीं म्होंवाळी लावन लामा लोक नाच करताल. पुजेच्या वेळार १०८ दिवे पेटयताले. खंयच्याय देव देवतांची पुजा करूक जाय, हाचेविशीं मार्गदर्शन करपी ज्योतिशांकय म्हत्व आयलें. मनीस मेल्याउपरांत लामाक आपोवप, लामान मड्याचे तकलेवयर बसप, वा ताणें मड्याचे तकलेक बारीक बुराक करप, तातुंतल्यान त्या मेल्ल्याच्या आत्म्यान भायर येवन अमिताभ बुध्दाच्या स्वर्गामेरेन कशें वचप, हेसंबंदांन आदेश दिवपी मंत्र म्हणीत रावप, असो एक विधी आशिल्लो.
त्सोड्खापा हाच्या बुन्यादी सुदारणांचो जांणी स्विकार केलो तांकां हळदुवे तोपयेवाले अशें म्हणपाक लागले. शुद्द आचरणांचेर तांचो भर आशिल्लो. ह्या हळदुव्या तोपयेवाल्यांच्या संप्रदायांतल्यान दलाई लामा सारके धर्मीक आनी त्या अनुशंगानी राजकीय प्रशासक वेंचूंक लागले. आपल्या मठांत अध्ययन, अध्यापन, ध्यान, चिंतन हातूंत लामा गुल्ल जाल्ले आसताले. ल्हानसो गान्देन (गानर्डेन), दगहल्दन, दे - पुंग (ड्रे - पुंग),हब्रस - स्पुड, सेरा, स - क्य आदी फांकिवंत मठांतल्यान भिक्षुंक धर्माचें शिक्षण दिवंक लागले. हीं विद्यापिठांच आशिल्लीं. भिक्षू जावपाखातीर अशा मठांनी घेतिल्ल्यो परिक्षा पास जावप गरजेचें मानूंक लागलें. पंडीत राहुल सांकृत्यायन, हाणें तिबेटांतल्या कुन् - दे - लिंग (कुन - ब्दे ग्लिंग), प्यो - खांग् (स्पोस् - खांग), शा-लू ह्या सारकिल्या सुवातांवयल्या मठांतल्यान बरीच संस्कृत ग्रंथांचीं सावळेचित्रां, वा नकलो हाडल्यो. त्या पटणाच्या बिहार रिसर्च सोसायटी आनी जयस्वाल संशोधन संस्था ह्या वाचपघरांत सांबाळून दवरिल्ल्यो आसात. जायल्या संस्कृत ग्रंथांच्यो पोथयो बुध्दमूर्तीच्या पोटांत दवरिल्ल्यो दिशटी पडतात, जांच्यो मूळ संस्कृत पोथयो भारतांतल्यान ना जाल्यांत, अशा बर्याचशा संस्कृत ग्रंथांच्यो पोथयो तिबेटी मठांतल्यान मेळप शक्य आसा। कारण तेराव्या शेंकड्यांत बिहारांतल्या विद्यापिठांचो उच्छेद मुसलमान आक्रमकांनी केले उपरांत, जायते बौद्द भिक्षू आपलो ग्रंथसंग्रह वांगडा घेवन नेपाळच्यान तिबेटांत गेले आनी तांचें बोधिसत्व हांची पुजा करतात. ह्या ध्यानी बुध्दांतच वैरोचन, शक्तींमदीं तारा आनी बोधीसत्वांत अवलोकितेश्र्वर हांकां व्हडपण मेळ्ळां. कोणूय लामा आपलेपरस व्हड अशा दुसर्या लामाक गुरू करता.
लामा परंपरेतल्या सद्द्याच्या चवदाव्या दलाय लामाक पिरायेच्या पांचव्या वर्सा तें पद मेळिल्लें. तिबेटी लोकांनी तिबेट हातासपाक सोदपी चिनी सेने आड उठाव केलो. (१९५९). तेन्ना भारतांत येवन तांणी राजकीय आलाशिरो घेतलो. तिबेटाचे मुक्ततायेखातीर ताणें दिल्ल्या शांततायपूर्ण, अहिंसक लड्याखातीर १९८९त ताका शांततायेचो नोबॅल पुरस्कार दिला. तिबेटाचें इतिहासीक, संस्कृतीक दायज राखचें
