सांगल्यात ते अशे - लिङ्गं चिन्हे S नुमाने च साङ्र्व्योरक्तप्रकृतावपि । शिवमूर्तिविशेषे च मेहने Sपि नपुसकम।। अर्थ - चिन्न, अनुमान, सांरव्यशास्त्रांतली प्रकृती, शिवमूर्तिविशेश आनी शिश्न अशा अर्थान लिंग उतर आसून तें नपुंसक आसा. पूण लिंग उतरान सामान्यपणान शिवाचें प्रतीक असोच बोध जाता. लिंग उतराची व्याख्या सुप्रभेदागमांत अशी दिल्या - लयं गच्छन्ति भूतानि संहारे निखिलं यतः। सृष्टिकाले पुनः सृष्टिं तस्माल्लिङ्गमुदाह्रतम्।। अर्थ - प्रलयकाळांत भुतांसंकट हें सगळें जग लिंगाचे सुवातेक लयाक वता आनी सृश्टिकाळांत पारतून तातूंतल्यानूच आकाराक येता म्हणून ताका लिंग अशें म्हळां.
लिंगाची व्युत्पत्ती :: शिवलिंग कशें उत्पन्न जालें हेविशीं पुराणांत खुब कथा मेळटात. तातूंतली एक कथा अशी आसा -
कल्पांती सगळें चराचर सृश्टिचो प्रलय जावन सगळेकडेन बुडटी आयली. . त्या एकार्णवांत नारायण शेषशय्येचेर न्हिदिल्लो. ताचे बोंबलेंतल्यान ब्रह्मा उत्पन्न जालो. ताणें मस्तेन न्हिदिल्ल्या नारायणाक हालोवन जागो केलो.तूं व्हड काय हांव व्हड अशी दोगांय भितर सर्त सुरू जाली.त्या दोगांकय आत्मबोध जावंचो म्हणून तांचेमुखार अनाघनंत आनी त्रिभुवनंव्यापक अशें लिंग प्रगट जालें. तें लिंग म्हळ्यार तेजाचो एक खांबो आशिल्लो. ताका लागून ब्रह्मा-विष्णुचे दोळे दिपकावले आनी त्या दोगांयनी ताचो सोद घेवपाचे थारायलें. ब्रह्मा हंसाचें रूप घेवन त्या लिंगाचें तेमूक सोदपाखातीर ऊर्ध्व लोकांक गेलो. विष्णु वराहाचें (दुकराचें) रूप घेवन पाताळांत गेलो. दोगांयनी शंबर वर्सा सोद केलो पूणकोणाकच त्या लिंगाचें ताळमूळ मेळ्ळें ना. निमाणें दोगूय जाण निरर्शेले. तांचेमदली व्हडपणाची सर्त सोंपली आनी लीन जावन ते लिंगाक शरण गेले.
लिंग प्रसार: लिंगाचे चल आनी अचल अशे दोन प्रकार जातात. चल लिंग हें पूजेखातिरच निर्माण करुक तें एका जाग्यावल्यान दुसर्या जाग्यार व्हरपाक मेळटा. पूण अचल लिंग हें एकाच जाग्यार स्थापीत आसता.
ज्योतिलिंगा: हीं लिंगां संरव्वेन बारा आसता. तीं तेजाच्या स्वरुपांत प्रादुर्भूत जालीं.हें विशींची आख्यायिका आसा ती अशी - विष्णुनज्या वेळार मोहिनीचें रूप घेवन देवांक अमृत वांटलें, तेन्ना शिव ते मोहिनीक भाळ्ळो. ती धांवत सुटली तेन्ना शिव तिचे फटीक लागलो. हे धांवपळींत शिवाचें वीर्य बारा सुवातींनी गळ्ळें आनी जंय जंय पडलें थंय थंय शिवलिंग निर्माण जालें. स्वयंभू लिंगां: ज्योतिलिंगांच्या फाटल्यान ह्या लिंगांक म्हत्व आसा. हीं लिंगां यंदृच्छेन आपोआप निर्माण जातात आनी कोणाक तरी तांचो साक्षात्कार जातकच तांची पुजा सुरू जाता. मानुष लिंगां ::पार्वती, भक्त, सिद्धपुरुष, अवतार आनी हेर कोणेंय जीं लिंगां घडयली आनी स्थापलीं, तांकां मानुष लिंगां म्हणटात. स्कंदपुराणाच्या अवंतीखंडांत चवद्यांशी शिवलिंगांची स्थापनेच्यो कथा आसात. तातूंत कोणाकडल्यान तरी पाप घडचें, ताच्या क्षालनार्थ ताणें ऋषींच्या आदेशावयल्यान लिंगांची स्थापणूक करची, ताचे उपासनेन मुक्त जावंचें आनी उपरांत तें शिवलिंग त्या भक्तीचे तपस्येची सुवात म्हणून प्रसिद्द जावंचे अशे तरेचीं वर्णनां आसात. काशींत अशा वेगवेगळ्या भक्तांनी स्थापना केल्लीं. खुबशीं लिंगां आसात. मानुष लिंगांचे धा प्रकार सागंल्यात, ते अशे 1) सार्वदेशिक 2)सर्वसम 3)वर्धमान 4) शैवघिक 5)स्वस्तिक 6) त्रैराशिक 7)अध्य 8)नागर 9)द्रवीड आनी 10)बेसर. मुखलिंगां -::एकेकदां कांय लिंगां मुखां आसता तें ब्रह्मप्रतीक , तीन मुखां आसता तें त्रिगुण प्रतीक आनी चार मुखांचें तें चतुर्दिशांचे प्रतीक मानचें. लिंगाच्या दिकांक आनी मस्तकाचेर एक मुख आसता तेन्ना तीं मुखां सद्योजात, वामदेव , अघोर, तत्पुरुश आनी ईशान अशीं शिवाच्या पांच रूपांचीं प्रतिकां समजुंची. भारतांत सगळ्यान चडशीं एकमुखी, त्रिमुखी, आनी चतुर्मुखी लिंगां दिसतात. पंचभूतलिंगां::दक्षिण भारतांत पंचमहाभूतांचीं पांच लिंगां आसात तीं अशीं - पृथ्वी-शिवकांची, जल-जंबुनाथ, तेज- अरुणाचलम, वायू- कालहस्ती आनी आकाश-चिदंबरम.
अष्टोतर शत आनी सहस्त्रलिंग- रुद्र भागाचेर उब्यो आडव्यो समांतर अोळी कोरांतून एकशें आठ वा हजार चवकोन तयार केल्लयान हीं लिंगां जातात. धारालिंग- विष्णुभागारचेर पांच सावन अठ्ठा वीस मेरेन ळोल उबे कोंगरे तयार केल्लयान हें लिंग तयार जाता. हाका लागून अभिशेकाचें उदक सहजतायेन व्हांवन वता. सिंघुसमस्कृतींत लिंगपुजा रुढ आशिल्ली. पयलीं वैदिक आर्यांक ती पसंत नाशिल्लयान वैदिक वाड्मयांत तिचें वर्णन केलेलें मेळना. महाकाव्यांनी लिंगपुजेचें वर्णनआसा. फुडें शिवलिंपुजेचें म्हत्व इतलें वाडलें, शिवमंदिराच्या गाभा-यांत शिवलिंगाचीच स्थापना जावंक लागली. लिंगायत पंथाचे अनुयायी शिवलिंगाचीच पूजा करतात. सिद्धान्तशेखरांत कितल्याशाच वेगवेगळ्या देवतांच्या लिंगांचो उल्लेख आसा.विष्णूुलिंगाक शंखाकृती शिखर आसता. ब्रह्मालिंग
