आनी आयदनां करपाखातीर लोखणाचो उपेग करताले.कुतुबमिनारच्या लागसल्लो मेहरोली हांगाचो लोखणाखांबो हो इ.स. सुमार ४०० तलो आसा.तो सुमार ७.५ मीटर उंच आनी वजनान ६ टनांपरस चड आसा.हो खांबो अजून कळमेवंक ना. चडकरुन हाच्या पृश्ठभागाचेर तयार जाल्ल्या चुंबकीय ऑक्साइडच्या (Fe3O4)संरक्षक पातळ थराक लागून कळमेवपापसून वा झरपापासून ताची राखण जाल्या आसुंये.हाच्यापरस व्हड आनी दोन खंडांचो इ.स. सुमार १२००तलो एक लोखणाखांबो माळव्यांतल्या धार (मध्य प्रदेश)हांगा मेळ्ळा.सद्दाच्या काळांत लोखणा जाग्यार अॅल्युमिनियम,काँक्रीट, प्लास्टीक आदी द्रव्यां कांय प्रमाणांत वापरतात आसले तरी लोखणाचें म्हत्व उणें जावंक ना. ऑक्सिजन, गंधक, फॅास्फरस आदी मूळद्रव्यांकडे लोखणाचो सहजपणान संयोग जाता.ताकालागून मुक्त धातूच्या रुपांत तें क्वचीतच मेळटा.अशनी तशेंच ग्रीनलंडांतल्या मर्यादीत क्षेत्रांत मेळपी बेसाल्टी फातर आनी अमेरिकेच्या मिसुरी राज्यांतल्या कार्बनयुक्त गाळांत तें निकेलावांगडा मिश्र धातूच्या रुपांत मेळटा.हाचेभायर ५ ते ७ निकेलयुक्त केमॅसाइट , तशेंच ६२ ते ७५ लोखण आनी २४ ते ३७ निकेल आसपी टीनाइट ह्या अशनींतल्या खनिजांत आनी जमनीवयल्या निक्षेपांतल्या लोहनिकेल हांच्या मिश्रधातूंत लोखण मेळटा. अशेतरेन भूकंवचांत , चड करुन अग्निज फातरांत, लोखणांचें वजनी प्रमाण ५ आसून भूकंवचांतली हेर मूळद्रव्यां विचारांत घेतल्यार ऑक्सिजन, सिलिकॅान आनी अॅल्युमिनियम हांच्या उपरांत ताचो चवथो क्रमांक लागता. जमनींतलें उदक आनी दर्याचें उदक हातुंतय लोखण मेळटा. १ घ. किमी. उदकांत सुमार १२ टन लोखण आसता. हेर जायत्या खनिजांवरी लोखणाचीं खनिजांय जीवांत आनी मनशाच्या रगतांतल्या हिमोग्लोबिनांत मेळटात. मनशाच्या शरिरांत सुमार ४.५ ग्रॅ. लोखण आसून तातुंतले ६५ लोखण हिमोग्लोबिनांत आसता. हाच्या आदारान रेणुरुपांतलें ऑक्सिजन फुप्फुसांत आनी पुराय शरिरांत पावता. १ लोह वेगवेगळ्या एंझायमांत आसता आनी ह्या एंझायमांवरवीं पेशींभितर ऑक्सिडीभवनाचें नियमन जाता.उरिल्लें चडशें लोखण शरिरांत साचता आनी गरजेप्रमाण ताचें हिमोग्लोबिनांत परिवर्तन जाता. मांस, फळां, गंव, पाचव्यो भाज्यो हांचेवरवीं सर्वसामान्य प्रौढ व्यक्तीक दिसाभरांत लागपी १० ते २० मिग्रॅ. तलें चडशें लोखण मेळटा. लोखणच्या हेर मूळद्रव्यां वांगडची शेकड्यांनी खनिजां भूकवचांत मेळटात. हातुंतल्या थोड्याच खनिज सांठ्यापसून लोखण मेळटा. लोखणाच्या अश्या खनिज साठ्यांक धातूक साठे म्हण्टात. तातुंतल्यान ३० - ७० मेरेन लोखणाचें प्रमाण मेळूंक शकता. हीं धातुकां चडकरुन ऑक्सायडा, कार्बोनेटां, सिलिकेटां, आनी सल्फायडां हांच्या रुपांत आसतात. हातूत हेमॅटायट,(Fe2O3);मॅग्नेटायट,(Fe2O४)आनी लिमोनायट हीं लोखणाचीं मुखेल धातुकां आसून टॅकोनायट आनी सिडेरायट हीं हेर धातुकां आसात. हांचेपरस पायरायट आनी क्रोमायट हीं ताचीं धातुकां चडकरुन गंधक आनी क्रोमियम मेळोवपाखातीर वापरतात. हातुंतल्यान कांय म्हत्वाच्या धातुकांची म्हायती अशी-
हेमटायट :हातूंत सादारणपणान ६९-९४ लोखण आसता आनी उरिल्लें ऑक्सिजन आसता.हाचो रंग तिरव्यावरी करडो ते मंद वा भडक तांबडो आसता.शुध्द प्रकारच्या तांबड्या रंगावयल्यान रगतावरी तांबडे ह्या अर्थाच्या ग्रीक शब्दावयल्यान ताका हेमटायट हें नांव पडलां. हें सादारणपणान मैतकड ते घट्ट रुपांत खुबशा फातरांनी दिसून येता. केन्ना केन्नाय अभ्रकावरी ल्हान कापा आकाराचे करडे ते निळसर स्फटीक मेळटात. ह्या स्फटिकांक 'लोहकाच' म्हण्टात.हेमॅटायटच्या चुंबकीय प्रकाराक मार्टाइट म्हण्टात.
मॅग्नेटायट(फेरस ऑक्सायड)ह्या शुध्द प्रकारांत ७२.४ लोखण आनी उरिल्लें ऑक्सिजन आसता. हें खर चुंबकीय आशिल्यान तें वेगळें करपाखातीर चुंबकीय पद्दत वापरतात. हाच्या कांय प्रकारांत टिटॅनियम मेळटात. ताका टिटॅनियम मेळटात. ताका टिटॅनिफेरस मॅग्नेटायट म्हण्टात.
लिमोनायट:(पुडिकोरचें हेमटायट).हातुंत गोएथायट (Feo(OH) आनी लेपिडोक्रोसायट (Fe4O5(OH)2 हांचें वेगवेगळ्या प्रमाणांत मिश्रण जाल्लें आसता.शुध्द Feo(OH).Fe2O3 l 60-65 लोखण ,सुमार २७ ऑक्सिजन आनी उरिल्लें उदक आसता. हाचो रंग हळडुवो आनी पुडिकोराचो वा काळो आसता. हें मेकळें मातकट वा सच्छिद्र रुपांत मेळटा. रंगीत मातयेच्या रुपांत हें संवसारांत सगळेकडेन मेळटा.
गोएथायट :हें खवळाच्या वा सुयेवरी स्फटिकांच्या रुपांत मेळटा. हाचो रंग हळदुवो, तांबडो वा तपकिरी आसता. हातुंत सुमार ६२.९ लोखण आनी सुमार १० उदक आसता.
लेपिडोक्रोसायट :हाका लिमोनायट म्हण्टात हें हेमॅटायटावरी दिसता. आनी ताचे गुणधर्मय हेमॅटायटावरी आसता.
इल्मेनायट:(FeTiO3)हातुंत ३६.८ लोखण; 31.6 टिटॅनियम आनी उरिल्लो ऑक्सिजन आसता.
सिडेरायट: हातुंत ४८.२ लोखण आनी उरिल्लें कार्बन डाय-ऑक्सायड आसता.तेभायर मॅगनीज,मॅग्नेशीयम,कॅल्शियम, आनी कोबाल्ट हीं मूळद्रव्यां आसतात.हें सफटिकी ते मातयेच्या रुपांत मेळटा.
पायरायट:हातुंत ४६.६ लोखण आनी उरिल्लें गंधक आसता.हाचो रंग भांगरावरी हळदुवसार आशिल्ल्यान ताका फूल्स गोल्ड म्हण्टात,रूण तें भांगरापरस घट आसता. लोखणाचेर घांसल्यार किट पडटा दोखून उजो दिवपी ह्या अर्थाच्या ग्रीक शब्दावयल्यान ताका
