रामायणाचें वाचन जाता. सारस्वत ब्राह्मण ताचें पुरोयतपण करतात. चडशे सगळे लोहाणा लोक नानकशाय पंथाचे अनुयायी आसात. कांय लोहाणा वल्लभपंथी आसात. लोहाणांत जायत्यो जाती आसात. एकाच देवकाच्या कुळांत लग्न जायना. लग्न सुवाळ्याक कसली बादा येवची न्हय देखून क्षेत्रपालाक बोकड्याचो बळी दितात. तांच्यांत बालविवाहाची तेचपरी पुनर्विवाहाची चाल आसा.
सिंधी लोहाणा बायल बाळंत जातकच तिची वार एका बुडकुल्यांत घालून ताचेर सात लवंगां आनी सात वेलच्यो घालतात. उपरांत बुडकुल्याचेर तांबडे सात पट्टे ओडून तो बुडकुलो उदकांत उडयतात.
हे लोक धाडसी आसून, वेपारी आसात. हांच्यांत कांय लोक गंवडीपणाचें आनी शेताचेंय काम करतात.
कच्छ लोहाणांत जात पंचायत आसता. शारांतलो पंचायतींत तीन ते बारा मेरेन पंच आसतात. खेड्यांतले पंचायतींत दोन पंच आसतात. जल्म, लग्न आनी मरण आदी प्रसंगांवेळार पंचाक देणग्यो मेळटात. घटस्फोटावेळार पंच न्हव-याकडल्यान एक हजार रुपया दंड घेतात. हाचेभायर ते व्हड व्हड वेपारी पेठांच्या गांवांतल्यान कर वसूल करतात. आधुनिक काळांत तांच्या वेव्हारांत जायते बदल घडत आसात.
- कों. वि. सं. मं.
लोहार : धंद्यावयल्यान तयार जाल्ली एक जात. लोह म्हळ्यार लोखण आनी ताचें काम करपी ते लोहार. पुर्विल्ल्या काळांत घडकाम करपी वर्गाक कर्मार अशें नांव आशिल्लें. अथर्ववेदांत ताका रथ तयार करपी बुध्दिमान कारागीर अशें म्हळां. तो अशुध्द धातुचो रस करता आनी ताचेपसून शुध्द धातू तयार करता देखून ताका घ्मातृ म्हणप जाता. वैदिक काळांत तो धातुचीं सोरो पियेवपाची आयदनां तयार करतालो.
भारतांतल्या सगळ्या वाठारांत लोहारांची वसती दिसता. तांचे देव - देवता, धर्म, लग्नां, चालिरिती आदी गजाली वाठाराप्रमाण बदलिल्ल्यो दिसतात. तरी तांचो वेवसाय मात सगळेकडे सारकोच आसता. ते शेताखातीर लागपी नांगराचे फाळ, कुळवाची पास, गाडय्च्यो धावो, कुदळी, कुराडी, खुरपी, विळे, कोयत्यो, पारय, खोरें आदी लोखणांची अवजारां तयार करतात. तेचपरी हीं अवजारां सारकीं करप, तांकां धार काडप आदी कामांचोय तातूंत आस्पाव जाता.
महाराष्ट्रांतल्या लोहारांत मराठा, पांचाळ, कन्नड, कोंकणी आनी गुजराती अशो पांच पोटजाती आसात. मराठा लोहार आपली उत्पत्ती विश्र्वकर्म्यापसून जाली आनी आपूण देवाचे शिल्पी आसात अशें सांगतात. सोलापूरच्या लोहारांत सात पोटजाती आसून तांचेभितर रोटी-बेटी वेव्हार जायना. तांच्यांत बालविवाहाची पद्दत आसा. चिमटो, तुतयो आनी पंचपल्लव हीं तांचीं देवकां. लग्नावेळार न्हवरो-व्हंकल कोंड्याच्या दाल्यांत एकामेकांमुखार तोंड करून उबीं रावतात.तांच्यांत चलयेक पयले खेप न्हाण येतकच पमदरा दीस गोडधोड करून घालतात आनी सोळाव्या दिसा तिची होंट भरतात. खंडोबा, भवानी, गणपती, भैरोबा, महादेव हे तांचे देव आसात. कांय मराठे लोहार लिंगायत आसात. ते मड्याक लासतात वा पुरतात.
कन्नड लोहारांक कम्मार अशेंय म्हण्टात. हेलोक चडकरून दक्षिण कोंकण आनी गोंय वाठारांतले आसूंक जाय अशें म्हण्टात. तांच्यांत कुळां आनी गोत्रां आसात. अंकोल्याची कल्लम्मा ही तांची कुलदेवी. ते भौशीक वादविवाद जातपंचायतीवरवीं मिटयतात. हे मड्याक लासतात आनी श्राध्दय वाडटात.
गुजराती लोहार आपली उत्पत्ती पीठवोसावन (फाटीचो चिखल) जाली अशें सांगतात. तेविशीं एक कथा सांगतात ती अशी: शिवाक अंकार आनी ढंढकार ह्या राक्षसांक मारपाक शस्त्रां जाय आशिल्लीं. तीं तयार करून दिवपाखातीर पार्वतीन शिवाचे फाटीवयल्या चिखलापासून लोहारांक तयार केले.
तांच्यांत भावनगरी, पांचाल, शिरोहिया, सुरती, खंबाती आनी पराजिया अशे स भेद आसात. तांच्यांत रोटी-बेटी वेव्हार जायना आनी पुनर्विवाहाकाय मान्यताय ना. पूण कांय विधवा आपल्या धाकट्या देराकडे लग्न जातात. भवानीमाता ही तांची मुखेल देवी. गुजराती लोहार हो शेताच्या कामांतलो एक म्हत्वाचो बलुतेदार आसा. तो अवजारांक धार काडप अवजारां सारकीं करप हीं कामां बलुत्यांच्या बदला करता. ताचें बलुतें दिता. कांयकडे लग्नासुवाळ्यांत ताका एक पागोटें आनी दक्षिणा मेळटा.विदर्भात ताका खाती म्हण्टात आनी पागोट्या जाग्यार शिदो दितात.
मध्य प्रदेशांतल्या लोहारांक घिसाडी, पांचाळ, आनी धाने हीं नांवां आसैत. दुल्हादेव आनी सोमलाई हे तांचे देव. मेल्ल्या मनशाच्या निमण्या संस्कारांत ते इकराव्या दिसा तांदळांच्या पिठापसून मेल्ल्या मनशाची मूर्त करतात. ताच्या तोंडांत तांदूळ घालून ताका 'वच आनी मनीसजल्म घे' अशें म्हण्टात. उपरांत ते मबर्तीचें न्हंयेंत विसर्जन करतात.
राजस्थानांत कांय हिंदू आनी कांय मुसलमान लोहार आसात. हांगाच्या लोहारांत गाडी लोहार आनी मालविया लोहार अशे दोन प्रकार आसात. राजस्थानांतले मुसलमानी लोहार सुन्नी आसून तांच्यांत मुलतानी आनी नागौरी अशे भेद आसात. मुलतानी मुसलमान हे ब-यांतले बरे कारागीर आसात.
पंजाबी लोहारांत मुसलमान,शीख आनी बौध्द आसात ते लोहार कामां भायर शेती आनी शेतमजुरीय करतात.भुबलिया
