जालें.
भुरगेपणासावन ताका गावपाचो नाद आशिल्लो. देखून कागलचो गायक बळवंतराव पोहरे हाचेकडल्यान ताणें गावपाचें मुळावें शिक्षण घेतलें. उपरांत मालवणाक वचून वर्सभर विठोबा अण्णा हडप हाचे कडल्यान तालीम घेतली. वयाच्या बाराव्या वर्सा लग्न जाल्या उपरांत गायक जावपाचे इत्सेन ताणें घर सोडलें आनी पांयानी भोंवडी करीत तो पुण्याक गेलो. थंयच्यान तो इंदूराक गेलो. थंयचो नामनेचो पखवाज वादक नानासाहेब पानसेगेर तो रावलो. गायन शिकपाची रामकृष्णबुवाची जिद्द जाणून पानसेन ताका ग्वाल्हेराक वचपाक सांगलें. तो ग्वाल्हेराक आयलो आनी ग्वाल्हेर घराण्याचो सुप्रसिध्द उस्ताद निसार हुसेनखाँकडे गायन शिकूंक लागल. सामकी कश्टांनी आनी पोटाखातीर माधुकरी मागून ताणें गायनविद्या संपादन केली. कांय तेंप गोंयांत रावून ताणें गायन विद्येचें शिक्षण दिलें. ताच्या शिश्यांचे वळेरेंत ताचो चिरंजीव शिवरामबुवा वझे, हरिभाउ घांग्रेकर, केशवराव भोसले, मा. दीनानाथ बापूराव पेंढारकर, भालचंद्र पेंढारकर, दन्नीबाई, तानीबाई, कागलकर बुवा ह्या कलावंत मंडळीचो आस्पाव जाता.
तो गाण्याच्यो शिकवण्योय करतालो. 'बलवंत संगीत मंडळी' आनी 'ललितकलादर्श' ह्या नाट्यमंडळांत ताणें संगीत गुरू म्हूण कांय तेंप काम केलां. ताच्या 'संगीत कलाप्रकाश' (१९३८) ह्या पुस्तकांत ताच्या कांय चिजांचो आस्पाव आसून, ताचें आत्मचरित्रय थोडक्यांत दिल्लें आसा. ताचे गायकीन मराठी रंगभूंयेक संगीत दिवन नाट्य संगितांत मोलाची भर घाल्या. तो संगीतक्षेत्रांतलो गायक, विव्दान आनी बहुरंगी कलावंत आसून, 'गायनाचार्य' म्हण ताका नामना प्राप्त जाली.
- कों. वि. सं. मं.
वटवाघुळ : (पळेयात पाखो).
वड : (हिंदी :बड ;गुजराती: वड; संस्कृत: वट, न्यग्रोध; कन्नड: आला; इंग्लीश: बनीयन ट्री; लॅटीन: फायकस बेंगोलेन्सिस; कूळ: मोरेसी). ह्या व्हड रुखाचो आस्पाव आवृतबीज वनस्पतींच्या व्दिदल वर्गांत जाता. ह्या रुखाची उंचाय सुमार ३० मी. मेरेन आसता आनी हो रुख सदांच पाचवो उरता. वडांत धव्या रंगाचो दीख आसता. तातूंत काऊट चाऊल आनी रेसिन आसता. तरन्या आनी कोवळ्या भागाचेर दाट आनी मोव ल्हंव आसता. ताचें खोड दाट आनी घट्ट आसता. खांद्यो दाट आनी जमनीक समांतर अशो वाडटात. खांद्यांर थरावीक जाग्यार पाळां फुट्टात आनी तीं जमनींत पावून खांद्यांक आदार दितात. ताकालागून वडाची वाड व्हड प्रमाणांत जाता. पानां दाट, चिवट, १० ते२० सेंमी. लांब आनी ५ ते ७.५ सेंमी. रूंद, तातयां आकाराचीं वाचकुळसार. वयलो भाग चकचकीत आनी गडद पाचवो आनी सकयले वटेन बारीक ल्हंव आशिल्लो, ठळक शिरो आशिल्लो तशेंच लेव पाचवो आसता. देठ १ ते ५ सेंमी. लांब, घट आसून उपपानां ०.५ - २.५ सेंमी. लांब आसतात. फुलांचे तुरे वाटकुळसार, कांय प्रमाणांत पोकळ पानांचे खांचीतल्यान येवपी ल्हंवयुक्त, सुमार २ सेंमी. व्यास, तरणे अवस्थेंत पाचवे आनी पिकिल्ले अवस्थेंत तांबडेगुंज आनी नरम अशा लक्षणांनी युक्त आसतात. ह्या तुऱ्यांक कुभासनी पुश्पबंध म्हण्टात. ताचें भितल्लेवटेन ल्हान पुं-पुश्पां, स्त्री-पुश्पां आनी गुल्मपुश्पां आसतात. दर एक पुं-पुश्पांत एक पुं-केसर आसता. गुल्मपुश्पां आनी स्त्री-पुश्पां कुभासनीच्या सकयल्या भागांत आसतात. हातुंतलें परागण कीटकांवरवीं जाता. ह्या सगळ्या फुलोऱ्यांचें संयुक्त फळ जाता. ताका औदुंबरीक फळ अशें म्हण्टात. मार्च ते जून ह्या काळांत हीं फळां झाडाचेर भरपूर प्रमाणांत आसतात.
पुर्विल्ल्या काळार सावन आर्यांक ह्या रुखाची म्हायती आशिल्ली. वेदांत ताचो न्यग्रोध असो उल्लेख मेळटा. कारण ताच्या आडव्या खांद्यांपसून पाळां फुटून तीं जमनींत रिगतात आनी झाडाचो विस्तार जाता. रामायण, महाभारत, चरकसंहिता, बृहतसंहिता, कौटिलीय अर्थशास्त्र, रघुवंश आदी जायत्या ग्रंथांतल्यान वेगवेगळ्या संदर्भांत उल्लेख आयिल्ले आसात. शतपथ ब्राह्मणांत वडाचे उत्पतीची कथा दिल्या ती अशी : कुरू क्षेत्रांत देवांनी यज्ञ केलो आनी त्यावेळआर, सोमचमसाचें तोंड तांणी सकयलेवटेन करून दवरलें. त्या सोमचमसाचोच उपरांत वड जालो. प्लिनी हाणें 'इंडियन फिग ट्री' असो ताचो उल्लेख केल्लो आसा. हिंदू धर्मांत वडाक पवित्र मानतात. सवायशिणी बायलो ज्येष्ठ पुनवेक वडाची पुजा करतात. सीतेन प्रयागच्या नामनेच्या वडाची प्रार्थना केल्ल्याचो उल्लेख रामायणांत आसा. वडाच्यो बडयो काडून होमहवनांत आनी यज्ञांत समिधा म्हूण वापरतात. बौध्द धर्माचे लोकय ह्या रुखाक पवित्र मानतात. तांच्या सात बोधी
