दितात, तीं सरंजामशाय वतनां आनी दुसरो, गांव कामगारांक गावस्की म्हळ्यार गावसभेकडल्यान ग्रामवेवस्थेच्या विशिश्ट कामाक मेळटात तीं वतनां. हाचेभायर बलुतेदार म्हळ्यार वेगवेगळे कारागीर - कामगार, गांवाखातीर जे विशिश्ट सेवा करतात, तांकां शेतरऱ्याकडल्यान कायम स्वरुपांत थाराविक धान्य मेळटा.
भारतांतले सामाजिक वेवस्थेंत वतनदारी केन्नासावन सुरू जाली हें निश्र्चितपणान सांगपाक मेळना. कांय अभ्यासकांच्या मतान ती इसवी सनाचे सुरवातेकसावन अस्तित्वांत आयली. उपरांत मध्ययुगांत सरंजामशायेच्या विकासावांगडा चड घट जाली.
ग्रामसंस्थेंतल्या कारभारांत कांय अधिकारपदां कांय कुळांकडे वंशपरंपरेन दिताले आनी त्या कुळांक कांय जमीन कायमची इनाम दिवपाची चाल आशिल्ली. तेखातीर त्या त्या कुळांतले अधिकारी आपआपलीं कामां दक्षतेन करताले. यादव काळापयलीं ही संस्था वेवस्थित कार्यरत आशिल्ल्याचे दाखले शिलालेखांतल्यान आनी तांब्यापटांतल्यान मेळटात. यादव काळांत (९८० - १३१८) वतनदारी पद्दत पुरायपणान प्रस्थापित जाल्ली दिसता.
ग्रामवेवस्थेंत पाटील हो सगळ्यांत व्हडलो वतनदार. तसो राज्यांतलो सगळ्यांत श्रेश्ठ आनी मातबर वतनदार म्हळ्यार देशमुख वा देशग्रामकूट. पाटील हो जसो गांवाचो राजा तसो देशमुख आपल्या हाताखालच्या प्रदेशाचो नायक.
वतनदार हे लोकांचे प्रतिनिधी म्हणून लोकांखातीर काम करपी आशिल्ल्यान लोक तांकां मान दिताले. वतनदारांकूय आपल्या वतनाचो आनी आपल्या अधिकारपदाचो व्हड अभिमान दिसतालो.
ग्रामसंस्था ही दर एका गांवांत आसून तिचो कारभार ग्रांमपंचायत नांवाची सभा करताली. उपरांत मात ही वेवस्था मात्शी बदलली आनी ग्रामीण वाठारांनी देशकसत्ता आयलूी. देशमुख, देशपांडे, पाटील, कलकर्णी, चौगुलो आनी मुखेल ग्रामस्थ हांकां सगळ्यांक मेळून 'देशक' म्हण्टाले. गांवच्या कारभारा खातीर ज्यो सभा भरताल्यो तातूंत बारा बलुतेदार, शेतकामती, जोशी ह्या सगळ्या जानपदस्थ लोकांचो आस्पाव जाता. हातुंतले सगळे वतनदार आसताले. ताका लागून राजसत्ता बदलली जाल्यार अधिकारी बदलताले. पूण लोकवेव्हाराचो खांबो आशिल्ली वतनदार मंडळी कायम आसताली. तेखातीर यादवांचे शिमेंत परमार, होयसळ, शिलाहार, काकतीय ह्या वंशांतल्या राजांनी मदीं मदीं लुडबूड केली वा यादवांक कांय प्रसंगांचेर कांय प्रदेश सोडचे पडले; तरी स्थानिक कारभारांत व्हडलोसो गोंदळ जालोना. त्या काळांत देशाच्या हिताची सगळ्या धडणुकांची नोंद वतनी अधिकारी दवरताले. यादवां उपरांत मुसलमानी अंमल (१२१८ ते १७०७) आयलो आनी दक्षिण हिंदुस्थानांत, मध्ययुगांत बहमनी सत्ता (१३४७ ते १५३८) आनी फुडें तिचे पांच शाह्यांत - आदिलशाही, कुत्बशाही, निजामशाही आनी इमादशाही अशी वांटणी जाली. पूण वतनदारींत चडशे बदल जाले नात. कारण राजसत्ता बदलली तरी स्थानिक कारभारांत व्हडलोसो बदल जालो ना. मुसलमानांनी हीं सगळीं वतनां चालू दवरल्यांत. मराठेशाहींत हे वतनसंस्थेंत चड बदल जालो ना तरी शिवाजी महाराजान देशमुख - देशपांडे हांचीं वतनां जप्त करून वेतनपद्दत हाडपाचो यत्न केलो आनी येणावळ एकटांय करपाखातीर ताणें देशमुख - देशपांडे हांचेर पातयेवन राविनासतना कमाविसदार, महालकरी, सुभेदार अशा पगारी अधिकाऱ्यांची नेमणूक केली. सगळींच पोरनी वतनां काडलींनात पूण नवीं वतनां दिलींनात. शिवकाळांत वतनसंस्थेंची स्थिती मात्शी वेगळी आशिल्ली. त्या काळांत राजसत्ते फाटोफाट देशकसत्ता म्हळ्यार देशमुख, कुळकर्णी, देशकुळकर्णी, पाटील, बलुतेदार ह्या वतमदारांचे अधिकार आशिल्ले.
शिवकाळांत उपरांत सरंजामशायेक सुरवात जाली. शाहू छत्रपतीच्या काळांत एकाद्र्या सरदारान नवो प्रदेश जिकल्यार तो ताकाच जहागीर म्हणून दिवपाची चाल सुरू जाली. ताका लागून उपरांत पेशवायेंत मराठी साम्राज्याचो विस्तार जावनूय हे सरंजामशायेक लागून एकसुत्री राज्य उरलें ना आनी स्वतंत्र संस्थानां तयार जालीं. उपरांत ब्रिटीशांनी हिंदुस्थान घेतकच इंग्लीश अंमलांत हीं संस्थानां कायम दवरलीं. ग्रामसंस्थेंतलो पाटील, कुळकर्णी, महार हीं वतनां तशींच चालू दवरलीं. पूण देशमुख - देशपांडे हांचीं सरंजामी वतनां काडलीं.फुडें स्वातंत्र्या उपरांत भारतांत संस्थानांच्या विलीनीकरणा वांगडा सगळीं वतनांय सोंपलीं. कुळकर्णी, पाटील, चौगुलो, देशमुख-देशपांडे, महार ,महाजन हांच्या वतनाविशींचे हक्क आनी कर्तव्यां अशीं आशिल्लीं-
कुळकर्णी : प्राचीन ग्रामसंस्थेतलो एक अधिकारी आनी वतनदार, सद्याचो तलाठी. ताच्या वतनाक 'लिखनवृत्ती' म्हण्टाले. गांव - पाटलाचो लेखक - मदतनीस ह्या नात्यान गांवाचे येणावळीचो हिशोब दवरपाचें काम कुळकर्ण्याकडे आसतालें. कुल - करण ह्या सामासिक शब्दावयल्यान कुळकर्णी हो शब्द आयला आसुंये. कुल म्हळ्यार जमनीचो भाग वा शेतकरी आनी करण म्हळ्यार लिखनवृत्ती कुळवार हिशोह बरोवपी तो कुळकर्णी. हाका पटवारी वा पांड्या अशेंय म्हण्टात. कुळकर्णी चडकरून ब्राह्मण आसताले पूण प्रभू, मराठे, लिंगायत आनी मुसलमान ह्या ज्ञातींनीय कुळकर्णी वतनदार मेळटात. शिवकाळांत तांकां दोन रग, जोतें, मुंडासो, धोंतराचो जोड, लेंस, चादर तशेंच गांवांतल्या धंदेवाल्यांकडल्यान तेल, पानां, सुपारी, गोड, केळीं मेळटालीं. गांवाचें दप्तर, शिवाराचें कमाल क्षेत्र, आकार आनी वर्णन हांचो आकार, शेतवारपत्रक, लावणीपत्रक, पडपत्रक, वसुली - बाकी पत्रक तांची फाळणी आनी जमाखर्च, गोरवां आनी मनशांची गणती अशीं लेखी कामां तो करतालो. कुळकर्ण्याचो सामाजिक दर्जो बरो आसतालो.
