पाटील : प्राचीन ग्रामसंस्थेंतलो गांवचो मुखेल वतनदार अधिकारी. 'पट्टकील' ह्या संस्कृत शब्दावयल्यान पाटील हो शब्द आयला. ताचे उपरांत पाटैल, पाटेल, पाटील ह्या क्रमान तो शब्द प्रचारांत आयलो. तज्ञांच्या मतान, पाटीलकी हें वतन जमनीचे नांगरटी वांगडाच जल्माक आयलें. पाटलाक ग्रामसंस्थेंत प्रदेशाप्रमाण मान मेळटालो. पटलाक गांवपाटील वा पाटील - मुकादम अशेंय म्हण्टाले. पाटील घराण्यांत सगळेच पाटील आडनांव लायताले, पूण पाटीलकी भोगपीच खरो पाटील आसतालो. पाटीलकीहें वतन म्हार, मुसलमान, ब्राह्मण, कुणबी ह्या जातींनीय आशिल्ल्याचे उल्लेख मेळटात. देशमुखी फाटल्यान पाटीलकीक म्हत्व आशिल्लें आनी तांचें वतनूय वंशपरंपरेन चलतालें.
पयलींच्या काळांत पाटील हो गांवचो राजाच आसतालो. महाराष्ट्रांत प्रदेशाप्रमाण वेगवेगळीं नांवां आसात. कोल्हापूर - सांगली संस्थानांत ताका 'चौधरी कामगावुंड' म्हण्टाले, कोंकणांत चौगुला आनी हेरकडे पाटील म्हण्टाले. जातपाटील, सरपाटील, जडेपाटील अशेय भेद आसात. हाचे भायर पोलीस पाटील आनी मुलकी पाटील अशीय कामाची वांटणी एकाद्र्या गांवांत आसताली. पाटील हो गांवचो मुखेल आसून, ताचेकडे मुलकी, दिवणी आनी फौजदारी अधिकार आसताले. गांवचो सारो वसूल करप ही पाटलाची जबाबदारी आसताली. एकाद्र्या वर्सा रक्कम जमलीना जाल्यार ती पाटलाकूच भरची पडटाली. गांवची सुवेवस्था दवरून शांतिकाय राखप पाटलाचें काम आसतालें, गांवांत पीक, बलुतेदाराच्यो अडचणी, वतनदार, समाजीक संस्थांची वतनां, झगडीं हांची देखरेख आनी निवारण हीं पाटलाचीं मुखेल कामां आसतालीं. हाचेभायर सरकारी हुकमांची अंमलबजावणी, गांवांत येवपी - वचपी लोकांची खबर मेळोवप हीं कामां आसतालीं. म्हार, कुळकर्णी आनी पोतदार हांचेवतीन पाटील कामां करतालो. ह्या कामाखातीर पाटलाक वर्सुकी मुशाहिरा मेळटालो. विंगड विंगड समारंभांच्या प्रसंगांनी शिगमो, दसरो, पाडव्या दिसा पाटलाचो मान पयलो. भोसले, दाभाडे, पवार, गायकवाड, शिंदे, होळकर ह्या सरदारांनी संस्थानां निर्मिली तरी ते पाटीलकीक घवन बसले आनी तांणीं नवीं पाटील वतनां संपादन केलीं. स्वातंत्र्या उपरांतच्या काळांत हें पद नांवापुरतेंच उरलें.
चौगुलो : प्राचीन ग्रामसंस्थेंतल्या गांवांची वेवस्था दवरपाच्या कामांत पाटलाक आदार करपी एक वतनदार अधिकारी. चौगुलो म्हळ्यार चार कुळां बाळगुपी ह्या मूळ शब्दावयल्यान हो शब्द आयला. देशचौगुलो असोय ताचो उल्लेख करतात. चडकरून हो कुणबी आसतालो पूण कोणाय वतनदाराक पयलीं आपल्या वतनाचो वांटो दुलऱ्याक दिवपाचो वा विकपाचो हक्क आशिल्ल्यान वाणी, मराठा, ब्राह्मण, लिंगायत ह्या जातींनीय चौगुलो वतनाची परंपरा मेळटा. गांवच्या एकंदर जमनीचो पंचविसावो वांटो पाटील, कुळकर्णी आनी चौगुलो हांकां इनाम म्हणून साऱ्याबगर दिवपाची चाल आशिल्ली. हाचेभायर तांकां दुसरेय हक्क आसताले. गांवांतले गुदांव हांची वेवस्था ताचेकडे आसताले. चौधरी आनी चौगुलो हे सादारणपणान एकाच दर्जाचे वतन आशिल्ले. महाळ - नाईक हे वतनदार भिल्ल, रामोशी वा कोळी आसताले.
देशमुख - देशपांडे आनी देसाय : हे वतनदार उच्च श्रेणींतले आसून वंशपरंपरेन आपलीं कामां सांबाळताले. देशमुखी म्हळ्यार लश्करी आनी फौजदारी अधिकार. देशमुख परगण्याचें सरंक्षण करपी. झुजावेळार पाटील आनी देशमुख - देशपांडे हांणीं अमूक इतकें सैन्य सरकाराक पुरवचें असो करार आसतालो. गांवांत वसणूक करप, शेती आनी उद्देगधंदे सुरू करप आनी मध्यवर्ती सत्तेक विशिश्ट सारो एकठांय करून दिवप हीं देशमुखांचीं मुखेल कामां आसतालीं. कर्नाटकांत देशमुख - देशपांडे हांकांच अनुक्रमान 'नाडगावुडा' आनी 'नाडकर्णी' म्हण्टाले. तांचेकडे थोडें सैन्य आसतालें आनी त्या लश्करी बळग्याचेर ते गढ्यो, कोट बांदून रावताले. पाटील - कुळकर्ण्याभशेन परगण्याचे पंचायतींत ताकाय भेट, पुडवें, तेल, तूप अशो वस्तू चड अदीसक प्रमाणांत मेळटाल्यो. ताच्या हाताखालचो 'मोहरीर' नांवाचो एक कारकून, परगण्याचें जमाबंदीचें काम पळयतालो. कोंकणांत आनी कर्नाटकांत हें काम देसाय हे वतनदार करताले. देशपांडे - देसाय हे देशमुखाच्या हाताखालचे वतनदार आसताले. कांय कडे देशपांड्यांकूच देशकुळकर्णी अशेंय म्हण्टाले.
म्हार वतन : जागत्या, वेसकर हे म्हारकेच्या कामाचे पोटविभाग आशिल्ल्यान खूब कडे हीं सगळीं कामां त्या वेळार म्हार करताले आनी तिनूय प्रतींचे बलुते तांकां मेळटाले. म्हार जागले हे पाटील कुळकर्ण्याचे हरकामे शिपाय. सरकारी कामाच्या निमतान ज्या मनशाची तांकां गरज लागताली, ताका आपोवप, गांवांत कोणूय परकी मनीस आयल्यार; जल्म, मरण वा गुन्यांव जाल्यार; सरकारी मालमत्ता, झाडां हांचो इबाड जाल्यार वा सरकारी सुवातीचेर कोणेय अतिक्रमण केल्यार तेविशींची खबर पाटील - कुळकर्ण्याक दिवप; गांव नितळ दवरप; गस्त घालप; सरकारी कामानिमतान पाटील - कुळकर्ण्यावांगडा परक्या गांवांत वचप; गांवचो वसूल, कागदपत्रां आनी सरकारी सामान ठाण्यांत वा दुसऱ्या गांवांत पावोवप; पलटणीचो बंदोबस्त, सरकारी अंमलदारांची सरबराय ह्या कामांनी पाटील - कुळकर्ण्याक आदार करप हीं कामां म्हार जागले करताले.
जागले वतन हें अवलच्या महार वतनाचो एक पोटभाग आशिल्ल्यान हें काम म्हाराचें आनी तें काम जागल्याचें असो भेद करूंक मेळना. म्हारांक रोकड मुशाहिरा ना. चडशा गांवांनी म्हारांक जमनी इनांम आसात. तांकां 'हाडकी हाडोळा' म्हण्टात. ज्या गांवांत म्हारांक इनाम ना, तातुंतल्या कांय गांवांनी तांकां जागल्याभशेन
