उत्तर प्रदेश विधानसभेची कांय तेंप ती वांगडी आशिल्ली. तिका वेगवेगळे मानसन्मान फावो जाल्यात ते अशे - तिच्या यामा ह्या काव्यसंग्रहाखातीर १९८२ चो शास्त्रीय ज्ञानपीठ पुरस्कार, नीरजा काव्यसंग्रहाखातीर सक्सेरिया पारितेशिक (१९३४) वर्सा, मंगलाप्रसाद पारितोशिक पद्मभूषण (१९५६) आनी विक्रम विद्यापीठ, उज्जैन हांचेकडल्यान १९७९ वर्सा, डी. लिट्. १९८३ वर्सा भारत भारती पुरस्कार.
तिणें आपल्या गद्य साहित्यांतल्यान सामान्य उपेक्षित व्यक्तींचीं दुख्खां. अडचणी हांचीं सहानभूतीन रंगयल्लीं व्यक्तिचित्रां उबीं केल्यांत.
काव्यांत अंतर्मुख जावन स्वताबद्दल विचार करपी महादेवीचें बहिमुर्खी आनी समाजोन्मुख व्यक्तिमत्व तिच्या गद्य लिखाणांत प्रकट जालां.
- कों. वि. सं. मं.
वऱ्हाडी बोली : मराठी भाशेची एक बोली. बुलढाण्याचो उदेंत वाठार, एलिचपूर, बैतूल सिवनी आनी बालाघाट ह्या वाठारांचो दक्षिण भाग तशेंच भंडारा, चांदा, वणी आनी वाशीम ह्या वाठारांत ही बोली चलता. हे बोलयेचे प्रांत, जात आनी धंदो हांचेवयल्यान कांय उपभेद जाल्ले आसात. घाटावयली वऱ्हाडी आनी घाटासकयली वऱ्हाडी अशे तिचे दोन भेद आसून नागपुरी, बालाघाटी, चांदा हे तिचे वाठारा प्रमाण उपभेद आसात. झारपी, घनगरी, कतिया, कुणबी, कुंभारी, महारी आनी गोवरी हे तिचे जातीवयल्यान पडिल्ले उपभेद आसात. केवठी आनी हळवी हे तिचे आनीक दोन भेद आसात.
वऱ्हाडी बोलीचें मूळ स्वरूप अशें :
१) दीर्घ स्वर - हातूंत दीर्घ स्वर आनी चड करून अंत्यदीर्घ स्वर ऱ्हस्व उच्चारतात.
देखीक : मी वा मि. माही वा माहि.
२) प्रमाण मराठी भाशेंत जंय ए हो अंत्य स्वर येता थंय वऱ्हाडी भाशेंत अ घालतात. देखीक : सांगितले हाच्या जाग्यार सांगितल, त्याने जाग्यार त्यान.
३) इ आनी व ह्या बदला वऱ्हाडी बोलिंत ए आनी य हे वर्ण येतात. देखीक : देल्ल, वेळ - येळ.
४) आद्य ए चो उच्चार वऱ्हाडींत ये असो करतात.
देखीक : एक - येळ.
५) अ आनी अवि ह्या दोगांयबदला ओ हो स्वर उच्चारतात.
देखीक : जवळ - जोळ, उडविला - उडोला.
६) अनुनासिकांचो उच्चार प्रमाण मराठीवरी अर्दो करीनासतना स्पश्ट करतात.
देखीक : तूं - तून्, देवाशीं - देवाशींन्.
७) भविश्यकाळी रुपांत न बदला ल येता.
देखीक : मी मारीन- मी मारील.
८) प्रमाण मराठींतसीं नपुंसक लिंगी एकवचनी आनी अनेक वचनी एँ कारान्त रूप वऱ्हाडींत जायतेफावट अकारान्त जाता. देखीक : पोरगें - पोरग, माणसें - माणस. ह्या नामांचें विशेशण मात नपुंसकलिंगी अनेक वचनांत उरनासतना पुंल्लिंगी अनेक वचनांत उरता. देखीक : चांगली माणसें - चांगले माणस.
९) मराठींतल्या चतुर्थीच्या ला प्रत्ययाबद्दल वऱ्हाडींत ले प्रत्यय येता. देखीक : बापाला - बापाले.
१०) अनेकवचनांच्या प्रत्ययाआदीं वऱ्हाडींत ही वा ई हो आगम येता. देखीक : बापांस - बापाईस, बापाहीस; माणसांना - माणसाइले.
११) 'काय' ह्या प्रश्र्नार्थक सर्वनामांचीं पंचमीचीं रुपां काव्हून, काहून, काम्हून अशीं जातात.
१२) व्दितीय पुरुष आनी तृतीय पुरुष हांचीं एक वचनी रुपां सारकींच जातात. देखीक : तू आहे, तू गेला.
१३) आज्ञार्थ व्दितीय पुरुषी एकवचनी रुपां यकारान्त जातात.
देखीक : जाय , खाय पाह्य.
- कों. वि. सं. मं.
वलभी विद्यापीठ : सौराष्ट्रांतल्या भावनगर लागसार आशिल्लो एक गांव. ताका सद्या वल ह्या नांवान वळखतात. पुर्विल्ल्या काळांत हो गांव खूब भरभराटीक आयिल्लो. ताच्या लागसारचं एक नामनेचें बंदर आसून थंयसावन भारताचो भायल्या देशांकडे वेपार चलतालो.
वलभी ही मैत्रक राजवंशाची राजधानी आशिल्ली. सद्या भावनगरालागसार ह्या नगराचे अवशेश मेळ्ळ्यात. कथा सरित्सागरांतल्या जीमूतवाहनाचे कथेंत वलभीचो 'एक वेपारी ठाणें' म्हूण उल्लेख आयिल्लो आसा. थंय वैश्यांची खूब व्हड वसणूक आशिल्ली. वलभी हें जशें वेपार धंद्याचें ठिकाण आशिल्लें तशेंच तें विद्येचें कुळार आशिल्लें अशें कथासरित्सागरांत म्हळां. हाचेवयल्यान गुप्तकाळाआदीं जायतीं शतमानां वलभीचें म्हत्व गाजतालें अशें दिसता.
पुर्विल्ल्या काळांत जंय जंय व्हड वेपारधंदो चलतालो थंय जैन आनी बौध्द धर्माचो चड प्रसार जालो, अशें दिसून येता. हें धर्मप्रसाराचें काम बरे भशेन जावचें ह्या हेतान जैन आनी बौध्द आचार्यांनी अशा उद्देगीक थळार आपले विहार बांदले. ह्या विहारांत रावन विव्दान आनी चारित्र्यवान भिक्षू वा श्रमण आपआपल्या शिश्यांक गिन्यान दिवपाचें कार्य करताले.
जैन धर्मांत वलभीक एक खाशेली सुवात आसा. पुर्विल्ल्या काळांत वेदांवरी जैनांचे धर्मग्रंथ लिपीबध्द नासताले. ते गुरू वरवीं शिश्य तोंडपाठ करताले. ही पद्दत चड काळ तिगप शक्य नाशिल्ल्यान जैन धर्माविशीं धाकधूक निर्माण जावंक लागली. आपले धर्मग्रंथ कागदार उतरावन काडीना जाल्यार, जैन धर्म ल्हव ल्हव नश्ट जातलो ह्या भंयान कांय विचारवंत जैन आचार्यांनी जैन सिध्दांत
