बरोवन काडपाचें थारयलें. हें काम सुमार चार शतमानां चलिल्लें. मगधांतल्या पाटलीपुत्र हांगा तें सुरू जालें आनी वलभी हांगाचे एके धर्मपरिशदेंत त्या कार्याक मान्यताय मेळ्ळी. ही धर्मपरिशद इ.स. ४५४ त वलभी हांगा थंयचो मुखेल आचार्य देवर्धिज्ञानी हाचे अध्यक्षतेखाल भरिल्ली. हे परिशदेन ४१ सुत्रां, ३० प्रकीर्णां, १२ निर्युक्ती आनी एक महाभाश्य अशा ८४ लिखीत ग्रंथांक मान्यता दिल्ली.
इ.स. ४५० ते ७७५ ह्या काळांत वलभी विद्यापिठाची खूब नामना आशिल्ली. नालंदा आनी वलभी विद्यापिठांत बऱ्याच गजालींनी सारकेंपण दिसून येता. ह्या विद्यापिठाचे भरभराटीक मैत्रक राजांचो हातभार लागलो. हांगाच्या ध्रुवसेन राजाच्या दुड्डा नांवाचे भाच्चेन वलभी विद्यापिठाची पयली इमारत बांदली अशें सांगतात. जायत्या राजांनी ह्या विद्यापिठाच्या निर्वाहाखातीर जायत्या खेड्यांचें उत्पन्न लावन दिल्लें. जायत्या जाणांनी भुरग्यांखातीर इमारती बांदिल्ल्यो. थोड्याच काळांत ह्या विद्यापिठांत १०० संघाराम तयार जाले आनी ६,००० विद्यार्थी थंय शिक्षण घेवंक लागले. सगळ्या जातींचे आनी सगळ्या पंथांचे विद्यार्थी पयसुल्ल्या वाठारांतल्यान हांगा शिक्षण घेवंक येताले. जैन धर्माविशींचें खाशेलें शिक्षण हांगा मेळटालें.
गुणमती आनी स्थिरमती हे बौध्द पंडित हांगा आपल्या धर्माचें शिक्षण दिताले. ह्या पंडितांचो विहार गांवां भायर आशिल्लो आनी ताका 'बप्पपाद विहार' अशें म्हण्टाले. संस्कृती, शिक्षण आनी आचार्य ह्या तीन गजालींखातीर वलभी विद्यापिठाक नामना मेळिल्ली. वलभींत शिकून गेल्ल्या विद्यार्थ्याक राजदरबारांत आलशिरो मेळटालो.
वलभी विद्यापिठांत जैन धर्मा वांगडाच हेर ७२ विशय शिकोवप जाताले. तातूंत लेखनकला, गणित, गायन, वादन, नाच, व्याकरण, ज्योतिश, निरूक्त, निघंटु आदी विशयांचो आस्पाव आशिल्लो. ह्या ७२ विशयांची सूची राजशेखरसुरीन आपल्या प्रबंधकोशांत दिल्ली आसा. पूण हे सगळे विशय सक्तीचे नाशिल्ले. विद्यार्थ्याक ज्या विशयांत आवड आशिल्ली ते ते विशय विद्यार्थी पसंत करताले. पूण जांचो राज्यकारभाराकडे संबंद आसतालो अशा राजपुत्रांक, प्रधानपुत्रांक आनी मान्यवरांच्या पुतांक सगळ्या तरेच्या विशयांची सामान्य म्हायती दिताले.
- कों. वि. सं. मं.
वलैयन : एक जात. तमिळनाडू प्रदेशांतल्या मदुरा, तंजाऊर आनी तिरुचिरापल्ली ह्या जिल्ह्यांत तांची वसणूक आसा. वलै म्हळ्यार जाळ. हे लोक रानांत जाळ घालून शिकार करताले. ताका लागून ह्या लोकांक वलैयन हें नांव मेळ्ळें अशें म्हण्टात. तंजाऊरांतले वलैयन लोक नामनेचो शैव संत कण्णप्प नायन्मार हाका आपलो पुर्वज मानतात.
वलैयनांच्यो मोनथिन्नी, पासिकट्टि, सरगू वन्नियन, वेल्लांपुत्तू आदी पोटजाती आसात. मदुरा जिल्ह्यांतल्या वलैयनांच्यो वहनी, वलट्टू, करदी आनी कंगू अशो चात पोटजाती आसात. कंगू जातीचेय पासिकट्टी आनी करैकट्टी अशे दोन पोटभेद आसून पासिकट्टी बायलो लग्नाची कुरू म्हणून ताळी जाग्यार मणयांची माळ गळ्यांत घालतात आती करैकट्टी बायलो घोड्याच्या केसांचो हार घालतात.
ह्या लोकांच्यो सिंग पिडारी (ऐयनार), पडिनेत्तंपड्डी करूप्पन, पप्पयर आदी देवता आसात. माघ म्हयन्यांत तांचो वर्सुकी उत्सव जाता. ह्या दिसा सगळे लोक ऐयनारच्या देवळांत वचून तांकां पांयां पडटात. उपरांत दादले शिकारेखातीर रानांत वतात. शिकारेसावन ते परत आयले म्हणजे घरांतल्यो जाण्ट्यो बायलो तांकां उवाळटात. शिकार करून हाडिल्लें जनावर गांवचो मुखेली सगळ्यांक वांटून दिता. उपरांत सगळे लोक बरो भेस करून रानांत वतात आनी थंय वेगवेगळे खेळ खेळटात. हाचेभायर हे लोक भुताचीय पुजा करतात. नागाची पुजा करून ताका कोंब्याचो बळी दितात.
हे जातींत चलो मामे भयणीकडेन लग्न करूंक शकता. हेर चलये वांगडा लग्न थारावपाचें आसल्यार मामाची संमती घेवंची पडटा. लग्नाच्या विधींत न्हवऱ्याची भयण जमिल्ल्या सगळ्या लोकांक पयलीं ताळी (मणी) दाखयता आनी मागीर ती व्हंकलेच्या गळ्यांत बांदतात. लग्न मार्गशीर्ष ते वैशाख म्हयन्यांत केन्नाय करतात. पूण गर्भादान विधी मात आदीं म्हळ्यार कार्तिक म्हयनो सोंपलेबगर करिनात. ताचे आदीं हो विधी केल्यार चैत्र म्हयन्यांत भुरगें जावपाची शक्यताय आसता. हे लोक चैत्र म्हयन्याक खुबूच अशुभ मानतात. तांच्यांत विधवेचें लग्न तशेंच घटस्फोटाचीय चाल आसा. घटस्फोट घेवपाक जमातीक दंड दिवंचो पडटा.
चलयेक पयले खेप न्हाण आयलें म्हणजे तिका पंदरा दीस एके नवे खोंपटेंत दवरतात. उपरांत ती खोंपटी लासून उडयतात. ह्या काळांत ते जातींतल्यो चलयो तिका मेळपाक वतात आनी खोंपटे भायर बसून पदां म्हण्टात.
वलैयनाच्या जातीमुखेल्याक कंबलियन अशें म्हण्टात. तो कांबळीचेर बसून न्याय करता देखून ताका हें नांव मेळ्ळां आसूंक जाय.
ह्या लोकांत मडें पुरतात. तेचपरी निमणो संस्कार ते सोळाव्या दिसा करतात. पंदराव्या दिसा मड्याचो जंय जीव गेला त्या जाग्यार उदकान भरिल्लें एक आयदन आनी दोन नाल्ल दवरतात. सोळाव्या दिसा मेल्ल्या मनशाचे सोयरे मुंडन करून तळ्यांत न्हातात. उपरांत उदकान भरिल्ल्या आयदनाकडेन एक चवकोन करून तातूंत उजो पेटयतात आनी भिकाऱ्यांक अन्नदान दितात.
ह्या लोकांत घोव मरतकच ताची बायल खांद्यार उदकान भरिल्लें एक मडकें घेवन गांवांतले आपले जातींतले मालकेच्या
