आनी मध्यम उंचायेचे आसून आंगान घटमूट आसतात. तांचे दादले कानांत वेगवेगळीं फुलां, पानां, लांकडी ठोकळे, जनावरांचीं शिंगां आदी जायते तरेच्यो वस्तू घालतात. बायलो गळ्यांत मणयांच्यो आनी तणाच्यो भरपूर माळो घालतात. तांकां वस्त्राचें व्हडलेंशें भान नासता. बायलो वेतभर लांबायेचो कपडो कमराक गुठलायतात. राजघराण्यांतल्यो बायलो लांब केंस दवरतात. तातुंतल्यो कांय आंबाडो घालतात जाल्यार कांय जाणां तणाचे वाटपुळे नळयेंत केंस गुंथून फाटीर सोडटात. दादल्यांक गळ्यांत वेगवेगळ्या मणयांच्यो आनी पोरन्या नाण्यांच्यो माळो घालपाची आवड आसता. भुरग्यांपसून म्हाताऱ्यांमेरेन दादल्यांच्या पोटा भोंवतणी वेताचीं तीन चार वाटकुळां घट्ट गुठलायिल्लीं आसतात. भूक कमी लागची आनी पोटाचे विकार जांवचे न्हय हो ते फाटलो हेतू आसता. बायलो आनी दादले आंगभर गोंदोवन घेतात. तशेंच कोंड्याचो खतखतीत रोस दांतांक लावन दांतय काळे करून घेतात.
तांचीं घरां सुरक्षिततायेचे नदरेन दोंगराचेर बांदिल्लीं आसतात. लांकडाच्या वा कोंड्याच्या मचाणआचेर ते आपलीं घरां बांदतात. घराच्यो वणटी हांतरपट्याच्यो आनी पाखें ताडाच्या पानांचें आसता. राजाचें घर मात सर्वसादारण घरांपरस ऊंच आनी बरेंच व्हड आसता. ताचे भायले कुडींत जायते तरेचीं शस्त्रां हुमकळायल्लीं आसतात. राजाक जायत्यो राणयो करूंक मेळटात. राजाची मुखेल राणी ताचेखातीर जेवण करता.
शेती हो तांचो मुखेल वेवसाय आसून ते झूम पद्दतीन शेती करतात. दर दोन वर्सांनी ते शेताचो जागो बदलतात. तांदूळ, मक्की आनी कोनी धान हें तांच्या शतांतलें मुखेल उत्पादन. शेताचीं सगळीं कामां चडकरून बायलोच करतात.
तांदूळ, मक्की, कोनी, कंदमुळां आनी मांस हें ह्या लोकांचें मुखेल अन्न. ते सगळ्या जनावरांचें मांस खातात. हुंदीर हें तांचें आवडिचें खाद्य. भातापसून ते लौपाणी नांवाचो सोरो तयार करतात. तांच्या सण - परबांनी सोऱ्याक खूब म्हत्व आसता. तांकां तंबाकू, अफू हांचें व्यसन आसता. बायलो चडकरून साली नांवाच्या झाडाची साल चुनो लावन खातात. वांचो बायलो आनी दादले कोंड्यापसून पांटले, खोंटले, शेंदऱ्यो आदी वस्तू विणपांत हुशार आसतात. तशेंच लांकडाचेर कोरीव काम करप, तशेंच मली ह्या तणापसून सोबीत माळो तयार करप असलीं कामां करतात.
लग्ना आदीं वांचो चले - चलयांक खूब स्वातंत्र्य आसता. चलयो आपलो न्हवरो आपुणूच सोदून काडटात. दर एका नव्या जोडप्याक हे लोक भौशिक तरेन नवें घर बांदून दितात. सुरवेच्या काळांत लग्नाआदीं तरणाट्यान आंगार गोंदोवन घेतलेबगर लग्न करूंक मेळनासलें. पूण गोंदोवन घेवंचे आदीं ताका दुस्मानाकडे जाल्ल्या झुजांत वांटो घेवन एक तरी मुंडकें कापून हाटचें पडटालें. पूण अशा तरणाट्याकडे लग्न जावपाक चलयो तयार आसनाशिल्ल्यो. ताका सागून ही चाल फुडें बंद पडली.
लग्नावेळार चल्याचो बापूय चलयेच्या बापायक तिचें मोल म्हूण मिथून नांवाचो प्राणी दिता. लग्नावेळार तशेंच हेर व्हड उत्सवावेळार मिथून कापपाची चाल आसा. ह्या लोकांची गिरेस्तकाय मिथून प्राण्यावयल्यान थरता. जाचेकडेन चड मिथून आसतात ताका गिरेस्त समजतात.
मेल्ल्या मनशाक हे लोक पुरनात वा लासनात तर एका कोंड्याच्या ऊंच मचाणाचेर तें मडें दवरून तें तणा पाल्यान धांपतात. सुरवेक कांय दीस ताका उब मेळची म्हूण ताचे घरचे मड्या लागसार शेकोटी पेटयतात आनी ताचे भोंवतणी प्रदक्षिणा घालून शोक करतात. मड्याचें पुराय शरीर कुसून वतकच ताचें मुंडकें कापून घरा हाडटात आनी तें निवळ करून एका फातरा पोंदा दवरतात. वर्सांतल्यान एक फावट हीं मुंडकीं भायर काडून तांकां सोरो आनी मांस ओंपून परत तीं फातरापोंदा दवरतात.
मोरंग ही वांचो लोकांची खास अशी संस्था आसा. दर एका गांवांत चार - स मोरंगघरां आसतात. राजाच्या घरालागसार ताचें मोरंग आसता. तातूंत राजा ग्रामसंस्थांच्यो सभा घेता आनी जमातीविशीं म्हत्वाचे निर्णय घेता. ह्या मोरंगांत भितर एके वटेन तीस चाळीस फूट लांबायेचो भितरल्यान पोकळ असो लांकडी ओंडको आसता. हाचेर आघात केल्यार ढम,ढम असो आवाज जाता. संकटा वेळार वा गांवकाऱ्यांक कसल्योय सुचोवण्यो दिवपाच्यो आसल्यार ताचो वापर करतात. अशा वेळार लोक आसा तशे मोरंगाकडे जमतात. गांवांतल्या हेर मोरंगांत गाय, मिथून आनी हेर जनावरांचीं मुंडकीं, शिंगां, कवट्यो, जबडे आनी सोबेच्यो वस्तू लायतात. तिनसांजेच्या वेळार वांचो तरणाटे हांगा जमून विनोद, गजाली, संगीत हांचेवरवीं आपली करमणूक करून घेतात. भुरग्यांक शिस्त लागची, ते हुशार आनी निर्भय जावंचे अशे तरेचें शिक्षण हांगा दितात. सगळ्या भुरग्यांचो मेळून हांगा एक मुखेली आसता. भुरग्यांक हांगा शेकोटेखातीर कोंडे, लांकडां हाडप, कंदमुळां हाडप, उदक भरप असलींय कामां करचीं पडटात. राजाच्या भुरग्यांक लेगीत हांगा करचीं पडटात. लग्न जायसर सगळ्या तरणाट्यांक मोरंगांतूच न्हिदचें पडटा. बायलांक मात मोरंगांत प्रवेश नासता. आधुनिक काळाच्या बदलाच्या प्रभावाखाला वांचोचे चालीरितींत काळाप्रमाण बदल घडत आसात.
- कों. वि. सं. मं.
वांस्वेल : वर्गीकरण : पृष्ठवंशी (Vertebrata); वर्ग - स्तनिवरिग (Mammalia); गण (Order) कार्निव्होरा, कूळ (Family) - उर्सीडे.
हें जनावर भारत, आशिया, युरोप आनी अमेरिका ह्या
