वाघ, सखाराम नारायण कामत : वाघ घराण्यांतलो हो निमाणो दुभाशी. कामत वाघ घराण्यांतलो पुर्तुगेज सरकारचो पयलो दुभाशी बहुगुण कामत हाचो पूत अनंत कामत हाचो सखाराम नातू. बहुगुण सदाशिव कामत वाघ, हो १८०७ त मेल्याउपरांत सखारामाची दुभाशी म्हणून कारकीर्द सुरू जाली. ताका मराठी, संस्कृत. पुर्तुगेज. लॅटीन, फ्रेंच आनी इंग्लीश ह्यो सगळ्यो भाशा येताल्यो. तेचखातीर ताका वाघ घराण्यांतलो लिंग्वीस्ताद (state Linguist) म्हण्टाले. सखाराम वाघ सोडलो जाल्यार हेर खंयच्याय दुभाशाक इतल्यो भाशा कळनासल्यो. ते नदरेनय पळयल्यार ताका भाशाशास्त्री म्हणूं येता.
- कों. वि. सं. मं.
वाघुर्मेकार, बाबल भीमा : सुटकेझुजारी. ताणें मराठींतल्यान मुळावें शिक्षण घेतलें. तो 'नॅशनल काँग्रेस गोवा', हे संघटनेचो वांगडी आशिल्लो. सुटके झुजाच्या काळांत तो लक्ष्मीकांत भेंब्रे, लक्ष्मणराव सरदेसाय, वसंत वेलींगकार, विश्र्वनाथ लवंदे आनी बाबी खंवटे हांच्या मार्गदर्शनाखाल वावर करतालो. पत्रकां वांटप, वण्टीपत्रकां लावप, तिरंगी बावटे लावप, नॅशनल काँग्रेस गोवा संघटनेखातीर वांगडी जमोवप असलीं कामां तो करतालो. पुलिसांनी ताच्या घराचेर धाड घाली आनी ताच्या घरच्या लोकांक बरोच त्रास दिलो. ८ ऑगस्ट १९५५ ह्या दिसा पुलीसांनी ताका धरलो आनी देड वर्साखातीर बंदखणींत दवरलो. दर आठवड्याक पुलीस ठाण्याचेर हजर रावपाचे अटीचेर ११ जानेवारी १९५७ ह्या दिसा बंदखणींतल्यान ताची सुटका जाली. गोंय सुटके उपरांत १९६७ वर्सा फोंडा काँग्रेस कमिटीचो उपाध्यक्ष म्हूण ताका वेंचून काडलो. भारत सरकारान ताम्रपत्र दिवन सुटके झुजांतल्या ताच्या वावराचो भोवमान केलो.
- कों. वि. सं. मं.
वाघ्या : खंडोबाचो उपासक. महाराष्ट्र आनी कर्नाटकांत चले आनी चलयो, वाघ्ये आनी मुरळी म्हणून देवाक ओंपपाची चाल आसा. ही चाल चडकरून कुणबी म्हार वा तसल्याच हेर जातींत दिसून येता.
एकाद्र्या मनशाक भुरगींच जायनात वा जावनय जगनात असो मनीस खंडोबाक 'अपल्याक भुरगें जांव दी, तें जाल्यार तुका ओंपता' अशें आंगयता. असो आंगयल्लो भुरगो खंडोबाक ओंपलो म्हणजे, तो वाघ्या जाता आनी ती चली आसल्यार मुरळी जाता. वाघ्या वा मुरळी जावपाचो विधी असो: सुरवेक चैत्र म्हयन्यांत, बापूय आंगवणे उपरांत आपल्याक जो भुरगो जाला तो देवाक ओंपपाचो संकल्प गुरवाक कळयता. उपरांत गुरव सांगता त्या दिसा वाघ्या जावपी भुरग्याक मिरवणुकीन खंडोबाच्या देवळांत व्हरतात. थंय गुरव ताका भंडार (हळदिचो पिठो) लायता आनी वाघाचे कातीचे पिशवेंत भंडार भरून ती पिशवी त्या भुरग्याच्या गळ्यांत बांदता. उपरांत देवाचेर भंडार घालून त्या भुरग्याक आपणावपाची देवाक विनंती करता. अशेतरेन वाघ्या जाल्लो तो भुरगो खंडोबाचीं पदां म्हणत मल्हारीची (खंडोबाची) वारी (भीक) लागता.
वाघ्ये दोन तरेचे आसतात ते म्हणजे : (१) घरवाघ्ये आनी (२) दारवाघ्ये. घरवाघ्ये म्हळ्यार आंगवण पावोवप खातीर कांय वेळ वाघ्याचो भेस करून वारी मागपी. हे फकत खंडोबाविशीं श्रध्दा उक्तावपाखातीर वाघ्याचें रूप घेतात. दारवाघ्ये हे वाघ्याची कायमची दीक्षा घेतिल्ले, भिक्षेचेर जगपी आनी भक्तांचीं क्षेत्रांतलीं धर्मीक कृत्यां करपी आसात. भक्तांवतीन जागरणां करप आनी लंगर (लोखणी सरपळी) तोडप हीं तांचीं खास कामां आसात. तांचे हे जागरणाचे कार्यक्रम म्हळ्यार गोंधळावरी आसतात. तातूंत तुणतुणें वाजोवप, खंडिरी वाजोवप आनी मुरळीन नाचप अशी कामां वाघ्ये करतात.
वाघ्या आनी मुरळी हांचो संचार चडसो दक्षिण महाराष्ट्र आनी कर्नाटक ह्या भागांत दिसता. महाराष्ट्रांतल्या वाघ्याचो खास असो भेस ना. कर्नाटकांतले वाघ्ये मात रगाची कफनी वापरतात. तांच्या गळ्यांत भंडाराखातीर वाघाचे कातीची पिशवी आसता. तेभायर लांकडी वा धातुचें भिकेपात्र, गांठा (रुप्याचो गोफ वा कातड्याचो वा वाखाची कवड्यो गुंथिल्ली दोरी), दिवटीबुदली, गळ्यांत बांदपाची भंडारान रंगयल्ली सुताची दोरी, घंटावाद्य, शंख वा डमरू, शूल - त्रिशूळ आदी वस्तू वाठाराप्रमाण वाघ्या वापरता.
वाघ्यांचीं लग्नां चड करून तांच्या बापायचे जातींतले चलयेकडे वा दुसऱ्या वाघ्याचे चलयेकडे जातात. वाघ्यांक दर तीन वर्सां उपरांत एक फावट जेजुरीची वारी करची पडटा. तांच्यो चालीरिती आनी धर्मीक समज मराठा कुणब्यांवरी आसता.
- कों. वि. सं. मं.
वाचपघर : वाचकांक पुस्तकांचो चडांत चड उपेग करून दिवचेखातीर पुस्तकां जतनायेन दवरतात ती सुवात. सद्या वाचपघरांत मुखेलपणान प्राचीन तशेंच आधुनिक ग्रंथांवांगडाच नेमाळीं, हातबरप, नकाशे, छायाचित्रां, शिल्पाकृती, नाणी, तिकिटां, ध्वनिमुद्रिका, सूक्ष्मपट, लेखछायाचित्रां आनी हेर ज्ञानसाहित्य संग्रहित केल्लें आसता. पूण काळा प्रमाण वाचपघराच्या कार्यांत एकसारको बदल जायत आयलो. सुरवेक इष्टिका, शिला, चामडें आनी हेर साधनांवरवीं तयार केल्ले ग्रंथ साप्प उणें आशिल्ल्यान तांची जतनाय घेवप इतलेंच वाचपघराचें कार्य आसलें. पूण सद्या वाचपघराची व्याप्ती खूब वाडिल्ली आसा. सद्या वाचपघराखातीर योग्य सुवात, ताचेखातीर तज्ञ आनी कुशळ ग्रंथपाल, संवसारांत उपयुक्त आशिल्ल्या म्हत्वाच्या पुस्तकांचो संग्रह, त्या पुस्तकांची पद्दतशीर मांडणी आनी वाचकांक योग्य मार्गदर्शन
