ह्यो गजाली चड म्हत्वाच्यो. पुस्तकां, वाचक आनी वाचपघरांतले सोवक हे वाचपघरांतले तीन मुखेल घटक. सद्या वास्तू आनी वाचपघरासंबंदीत प्रशासनाकूय चड म्हत्व दिलां.
संवसारांतली सगळ्यांत पोरनी वाचपघरां सुमेरियन आनी बॅबिलोनियन संस्कृतीच्या काळांत अस्तित्वांत आशिल्लीं हें प्राचीन शारांच्या उत्खननांत सांपडिल्ल्या अवशेशांवयल्यान सिध्द जाता. क्रिस्ता आदी २७०० वर्सां धर्मिक आनी शासकीय वाचपघरां आशिल्लीं. टेयो शारांतल्या वाचपघरांत तीस हजार ग्रंथ आशिल्ले. चूनखडीसावन तयार केल्ल्या विटांचेर धातू वा लांकडी लेखणीन क्यूनिफॅार्म लिपींत बरयल्ले इष्टिकाग्रंथांचो संग्रह हो संवसारांतलो सगळ्यांत पयलो ग्रंथसंग्रह. धार्मिक वचनां, प्रार्थना, मंत्रतंत्र, लोककथा, तशेंच त्या तेंपावयल्या भौशिक, राजकीय आनी तात्विक वाङमयाच्यो देखीय ह्या इष्टिकाग्रंथांत मेळ्ळ्यात. वोपार, दीसपट्ट्या घडणुकांच्यो नोंदी, राजकीय आनी धार्मिक आदेश ह्या गजालींखातीर इष्टिकांचो उपेग जातालो. बॅबेलियन आनी सुमेरियन संस्कृतिच्या काळांत देवळां वा राजवाड्यांनी ग्रंथसंग्रह करताले. इ.स.प. ते ६६८ ते ६२७ ह्या काळांत असुरबनिपाल ह्या राजान निनेव्ह हांगाच्या देवळाकडेन एक व्हड वाचपघर उबारिल्लें. तातूंत सुमेरियन भाशेंतले सुमार २० हजार ग्रंथ एकवटीत केल्ले.
प्राचीन इजिप्ताक हायरोग्लिफिक लिपींत बरयल्ले ग्रंथ सुगटान गुठलावन मातयेच्या वा धातुंच्या आयदनांनी दवरताले. ह्या आयदनांचेर भितरल्या ग्रंथाची म्हायती आसताली. खाजगी आनी देवळांतल्या वाचपघरांखेरीज सरकारी वाचपघरांय इजिप्तांत आशिल्लीं. गिझा शारांत इ.स.प. २५०० त एक व्हड वाचपघर अस्तित्वांत आशिल्लें. इ.स.प. १२५० च्या सुमाराक थीब्ड शारांत दुसरो रॅमसीझ हाणें वाचपघर उबारिल्लें. पूण इ.स.प. २९० त ग्रीक राजा पयल्या टॅालेमीन उबारिल्लें अॅलेक्झांडियाचें वाचपघर चड म्हत्वाचें. उपरांत दुसरो यूमीनीझ हाणें पर्गामम शारांत व्हड वाचपघर स्थापन केलें. विद्याप्रसार आनी कलक्रिडा हांचेविशीं ह्या दोनय वाचपघरांमदीं सर्त चलताली. पर्गामम वाचपघराची ग्रंथनिर्मिती खूब नेटान चलताली. इजिप्शियांनी तांचो तिरस्कार करून तांकां पपायरस वनस्पतिची पुरवणूच बंद केली. हाका लागून उपरांत चामड्यावयल्या ग्रंथांची निर्मिती जाली. इ.स. ४८ त अॅलेक्झांड्रियाच्या वाचपघर सीझरचे घुरयेंत नाश जालें. ताचें परिमार्जन म्हूण अँटोनीन पर्गाममचें वाचपघर क्लीओपात्रेक भेट म्हूण दिलें. तेन्ना ह्या वाचपघरांत दोन लाख ग्रंथ आशिल्ले. इ.स.प. पाचव्या शेंकड्यांत ग्रिसांत खाजगी वाचपघरांय आशिल्लीं. तातूंत युरिपिडीझ, अॅरिस्टॅाटल आनी प्लॅटो हांच्या ग्रंथांचो आस्पाव आसलो.
ग्रिसाप्रमाण रोमांत वाचपघरांक तितलेशें म्हत्व नाशिल्लें. पूण रोमी सम्राटांनी भौशिक वाचपघरां स्थापन केल्लीं. तांणी पपायरस आनी चामड्याचेरय ग्रंथ बरयल्ले. सिसोरो राजान (इ.स.प. १०६ - ४३) व्हड खाजगी वाचपघर उबारिल्लें. असिनिअस पोलिओ ह्या सम्राटान पयलें भौशिक वाचपघर उबारलें. उपरांत रोमी संस्कृतीवांगडा थंयची चडशीं वाचपघरांय नश्ट जालीं. उपरांत ग्रंथसंग्रहाची जतनाय घेवपाचो थोडोभोव वावर थंयच्या धर्मसंस्थांनी केलो.
धाव्या शेंकड्यासावन युरोपांत विद्यापिठाची स्थापना जावपाक लागली तशें त्या विद्यापिठांतल्यान ग्रंथसंग्रह संख्या वाडपाक लागली. १८२९ च्या सुमाराक पॅरिसाच्या सोरबोन शारांतल्या ग्रंथालयांत १,७२२ हस्तलिखीत ग्रंथ आशिल्ले अशी म्हायती मेळटा. युरोपाच्या प्रबोधन काळांत म्हळ्यार सोळाव्या शेंकड्यांत सुरवेक कागदाचो आनी उपरांत मुद्रणकलेचो सोद तशेंच देशी भाशांचो उदय हांकां लागून संस्कृतीक प्रबोधनाक गती मेळ्ळी. त्या काळांत ग्रंथसंख्येंत खूब वाड जाली. १५६० त पलोरियन ट्रेफल हाणें वाचपघराचेर एक प्रबंध बरोवन सूची कशी करची हें स्पश्ट केलें. सतराव्या शेंकड्यांत युरोपांत वाचपघरां सगळ्यांखातीर उक्ती केलीं. कोनराट गेस्नर (१५९५ - १६८०) हाका ग्रंथसुचीचो जनक अशें म्हण्टात. उपरांत गॅब्रिअल नोडे (१६०० - १६५३), जॅान ड्युरी (१५९६ - १६८०) आनी गोटफ्रिट विल्यम (१६६४ - १७१६) ह्या नामनेच्या ग्रंथपालांनी वाचपघरांक म्हत्वाची सुवात मेळोवन दिली. एकुणिसाव्या शेंकड्यांत पाश्चिमात्य देशांत उद्येगीक क्रांतिउपरांत शिक्षणाचो नेटान प्रसार जालो. वाचपघरांचीय खूब वाड जाली. ह्याच काळांत ग्रंथालयशास्त्राची निर्मिती जाली. लंडन ह्या वाचपघराचो मुखेली अँटनी पानीत्सी हाणें ग्रंथालयसूची कशी तयार करची हाची पयली नियमावली तयार करून ब्रिटीश म्युझियमांतल्या सगळ्या इंग्लीश पुस्तकांची सूची छापून ती प्रसिद्द केली. बिब्लिओथेक नॅशनल, पॅर्स (१४८०), ब्रिटीश म्युझियम लंडन (१७५९), लायब्ररी ऑफ काँग्रेस, वॅाशिंग्टन (१८००), लेनिन स्टेट लायब्ररी, मॅास्को (१८६२) हीं पाश्चात्य दोशांतलीं मुखेल राश्ट्रिय वाचपघरां. इंग्लंडांत १७३१ त जेम्स कर्कबुडचे प्रेरणेन सुमार पंदरा हजार ग्रंथसंग्रह आशिल्लें पयलें भौशिक वाचपघर स्थापन केलें. १८५० त ग्रंथालय कायदो जाल्ल्यान इंग्लंडाच्या सगळ्या गांवगिऱ्या वाठारांनी आनी शारांनी भौशिक फुकट वाचपघरां स्थापीत जालीं. अमेरिकेंत भौशिक वाचपघरांचो १७३१ त बोंजामीन फ्रँकलिनाचे प्रेरणेन उगम जालो. हावर्ड लॅा स्कूल लायब्ररी (१८१७), पेटंट आफिस लायब्ररी (१८३९), केंब्रिज म्युझियम ऑफ कंपॅरेटिव्ह झुलॅाजी (१८५८) हीं अमेरिकेंतली कांय प्रसिद्द वाचपघरां. १९९५ मेरेन अमेरिकेंत १५,९९४ भौशिक वाचपघरां आशिल्लीं.
भारतांतलीं वाचपघरां : आदीम काळांत भारतांत वेगवेगळ्यो खूब शिक्षणीक संस्था आशिल्ल्यो. त्या संस्थांतल्या विद्यार्थ्यांक उपेगी पडपी ग्रंथसंग्रालय जोडूनच आसतालो. सुरवेक बौध्द मठांतल्यान धार्मिक शिक्षणाची पद्दतशीर सुरवात जाली. सम्राट अशोकाच्या काळाउपरांत ल्हव ल्हव विद्यापिठांची स्थापना जावपाक लागली.
