भिक्षू आशिल्ले.
विक्मशील विहार वंगाधिपती धर्मपालन स्थापन केल्लो.भागलपूरालागीं सुलतानगंज हांगा एके दोंगुल्लेचेर जे अवशेश सांपडल्यात ते ह्याच विहाराचे,अशें संशोधकांचें मत आसा.
ओंदतपुरीक इ.स.च्या आठव्या शेंकड्यांत बंगालचो राजा गोपालान एक विहार बांदिल्लो अशें म्हण्टात.पूण ताच्या स्थानाविशीं हो विहार नश्ट जालो.
बंगालांत कापत्य,सन्नगर,बलण्डा,बाहुलारा,बाराग्राम,देविकोट,त्रैकूटक, सोमपुरी,वशिभ,रक्तविटी,जागद्दल,विक्रमपुरी,शालवन,गुनाइघर,पट्टीकेरक,चित्तगाँग,ताम्रलिप्ती सारकिल्या जाग्यांनी बौध्द मठ आशिल्लो.ह्या विहारांत व्हड विद्याकेंद्र आशिल्लें.धर्मपाल राजान हांगा विहार बांदिल्लो आनी तो जायते शेंकडे चालू आशिल्लो.धर्मपाल राजान हांगा विहार बांदिल्लो आनी तो जायते शेंकडे चालू आशिल्लो.इ.स. च्या ११ व्या शेंकड्यांत बौध्द विरोधी वर्मा वंशांतल्या जातवर्मा राजान ताचो नाश केलो आसुंये.
पुण्ड्रवर्धन हे राजधानीचे अस्तंतेक सुमार तीन मैलांचेर आशिल्लो वाशिभ संघाराम उल्लेखनीय आसा अशें युआन च्वांगान म्हळां.तातूंत व्हडलीं सभाघरां आनी जायत्या मजल्यांचीं वसतीघरां आशिल्लीं.भासुआक तांचे अवशेश सांपडल्यात.युआन च्वांगान रक्तविटी (तांबडी माती)नांवाच्या विहातराचोय उल्लेख केला.हो विहार कर्ण सुवर्णाक आशल्लो आनी थंय बौध्द पंथांचें व्हड केंद्रूय आशिल्ले.
रामपाल राजान रामावती वा वरेंदी नांवाच्या पुर्विल्ल्या नगरांत जागद्दल महाविहार बांदलो.हांगा बौध्द विद्याकेंद्र आशिल्लें.जायते तिबेटी भिक्षू हांगा येवन राविल्ले.शुभाकर गुप्त,धर्माकर,विभूतिचंद्र सारकिल्ले महापंडितूय हांगा राबितो करून आशिल्ले.
उदेंत बंगालांतल्या टिप्पोर जिल्ह्यांत कोमिल्लालागीं गुनायघराक एक व्हड विहार आशिल्लो म्हणपाचें थंय सांपडिल्ल्या ताम्रपटावयल्यान कळटा.तशेंच त्या भागांत पट्टिकेरा,मैनामती ह्या जाग्यांनीनय जायते विहार आशिल्लें.तांचे अवशेश सांपडल्यात.कांय विहारांचे उल्लेखय कोरांतिल्ल्या लेखांनी सांपडटात.
अस्तंत बंगालांतल्यान मिदनापूर जिल्ह्यांत तामुलक नांवाचो गांव आसा जाका पुर्विल्ल्या काळांत ताम्रलिप्त म्हण्टाले.फाहियानाक थंय बावीस मठ सांपडिल्ले.पूण युआन च्वांग जेन्ना थंय गेलो तेन्ना ताका फकत धा भौध्द संघाराम दिसले,जातुंत सुमार शंबर बौध्द भिक्षू रावताले.उपरांत हे विहार नश्ट जाले.आयज त्या जाग्यार बर्गा-भीम नांवाचें एक देवूळ आसा.तें देवूळय पुर्विल्ल्या काळांतलो एक विहारच आसुंये.
ओरिसांत बौध्द पंथाचो बरोच प्रसार जाल्लो.थंय सुमार १०० संघारामांत १०,००० भिक्षू आशिल्ले.तातुंतले पुष्पगिरी,रत्नगिरी,विराज,तोसली,दंतपुरी भौरशैल,मुंजशी हे उल्लेखनीय आसात.
विराजनगरच्या (जाजपूर)वाठारांत जायते बौध्द विहारांचे अवशेश सांपडल्यात.भोमकर वंशाचे राजवटींत थंयचे बौध्द मठ बरेभाशेन चलताले.तातुंत जायत्यो बौध्द मूर्तीय आशल्ल्यो.इ.स.च्या ८ व्या -९ व्या शेंकड्यांत त्या भागांत बौध्द पंथाचो बरोच प्रसार जाल्लो.
भुवनेश्र्वरालागीं शिशुपालगढाक केल्ल्या उत्खननांत एका पुर्विल्ल्या नगराचे अवशेश सांपडल्यात.हीच नगरी पयलींची तोसली नगरी आसुंये असो अदमास संशोधकांनी काडला.थंय पयलीं महायान आनी हीनयान ह्या दोनूय पंथांचे मठ आशिल्ले.तांची म्हायती ह्या वाठारांत सांपडिल्ल्या ताम्रपट आनी शिलालेखांवयल्यान मेळटा.
कलिंग देशाची पुर्विल्ली राजधानी दंतपुरींत(पुरी)गौतम बुध्दाचो भांगराचो दांत एका स्तूपांत कांय शेंकडे दवरिल्लो.युआन च्वांगाक थंय महायान पंथांचें व्हड केंद्र सांपडिल्लें.थंय नगराभोंवतणी व्हड वणत आसून तिच्या भायर पांच व्हडले बौध्द विहार आशिल्ले.दर एका विहारांत बुध्द आनी बोधिसत्वाच्यो सोबीत प्रतीमा कोरातिल्ल्यो आशिल्ल्यो.
तिबेटी साहित्यांत मुंगजशी नांवाच्या विहाराचो उल्लेख आसा.थंय व्हड बौध्द विद्याकेंद्र आशिल्लें अशें दिसता.ओरिसाच्या मुंज नांवाच्या राजाक नागार्जुनान बौध्द पंथाची दिक्षा दिल्ली.ताणेंच हो विहार स्थापलो आसुंये.पूण त्या विहाराचें नेमकें स्थान आजून समजूंक ना.
मालव देशांत युआन च्वांगाक सुमार १०० संघाराम सांपडले.तातूंत हिनयान पंथाचे २०,००० भिक्षू आशिल्ले,अशें ताणें म्हळां.गुप्त वंशाचे राजवटींत उज्जयिनी हें विद्देचें आनी बौध्द पंथाचें व्हड केंद्र आशिल्लें.थंय जायते विहार आशिल्ले.अभयकुमार,धम्मपाल,महाकच्चायन सारकिल्ले जायते बौध्द आचार्य त्या मठांत राबितो करून आशिल्ले.
भोपाळपसून वीस मैलांचेर सांचीक एक व्हड बौध्द केंद्र आशिल्लें.ताचे अवशेश थंय सांपडल्यात.सम्राट अशोकाची राणी देवीन विदिशाक एक महाविहार बादिल्लो.तशेंच इ.स.च्या ४ थ्या ते १२ व्या शेंकड्यामेरेन ह्या वाठारांत जायते विहार निर्माण जाल्ले.तातुंतले कांय फातरांचे आशिल्ले.थोडे विहार मध्ययुगांत निर्माण जाल्ले आसून ते आजुनूय बरे आसात.
धारचे नैर्ऋत्येक २५ मैलांचेर बाघ नांवाच्या गांवालागी एका दोंगरांत कांय गुहा खणिल्ल्यो आसात.त्या गुहांनी बौध्द भिक्षुंची वसती आशिल्ली.तातुंतल्या कुडी चवकोनी आसात आनी क्र.२ ची गुहा पांडवांची गुंफा ह्या नांवान वळखतात.तिचे फाटले वटेन एक स्तूप आसा.ह्या गुहांनी अजंठाच्या लेण्यांतल्या भित्तिचित्रांभशेन रंगीत चित्रां आसात.
