कर्सानाचे दक्षिणेक ४ मैलांचेर अत्रंजिखेर नांवाच्या जाग्यार पुर्विल्ल्या विहारांचे अवशेश सांपडल्यात.त्या स्थानाक वीरसन अशें नांव आशिल्लें.थंय एक पुर्विल्लो संघारामय आशिल्लो.तातूंत अशोकान निर्माण केल्लो १०० फूट उंचायेचो स्तूपय आशिल्लो.
पुर्विल्ल्या काळांत वलभीचें विद्यापीठ खूब नामनेक पाविल्लें.थंयच्या विहाराक मैत्रक राजान दान दिल्लें.त्या जाग्यार सुमार १०० संघाराम आसून तातूंत ६,००० भिक्षू हिनयान पंथाच्या ग्रंथांचें अध्ययन करताले.पूण त्या विहाराचे अवशेश हालींच भावनगरालागीं वल नांवाच्या गांवांत सांपडल्यात.
सुरतालागीं कांपिल्य नांवाचो विहार आशिल्लो.राष्ट्रकूट राजे दंतिवर्मा आनी धारा-वर्ष हांणी त्या विहाराक दानां दिल्ल्याची म्हायती मेळटा.त्या विहारांत सिंधू देशांतले ५०० बौध्द भिक्षू रावताले.
सौराष्ट्रांतल्या जुनागढांत अशोकाच्या वेळार बौध्द केंद्रां स्थापन जाल्लीं.थंय अशोकाचो एक शिलालेख आसा.थंयच्या ५० संघारामांत ३,००० भीक्षू आशि9ल्ले.ते दोंगरांनी खणिल्ल्या गुहांनी रावताले.गिरनार पर्वताचेरय कांय अवशेश सांपडल्यात.जुनागढांतल्या कांय गुहांनी कोरीव काम केल्ले सोबीत खांबे आसात.
ऊनाचे उत्तरेक १६ मैलांचेर तळाजालागीं सानाह नांवाचें स्थान आसा.थंय बौध्द गुहा-विहार आशिल्लो.थंयच्या दोंगरांनी साठांपरस चड गुहा सांपडल्यात.तातुंतले सगळ्यांत व्हड गुहेक एलभ मंडप ह्या नांवान वळखतात.
महाराष्ट्रांत जायत्या दोंगराळ वाठारांनी खडपांनी लेणीं खणिल्लीं आसात.तातूंत चैत्यघरांलागीं विहारय सांपडटात.थंय शेंकड्यांनी खणिल्ले विहार आसात.कान्हेरीच्या लेण्यांतल्या एका शिलालेखांत कल्याणालागीं अंबालिका ह्या बौध्द मठाचो उल्लेख आसा.हो मठ अंबरनाथालागीं आसुंये अशें संशोधकांचें मत आसा.अजंठाच्या लेण्यांत कांय बौध्द लेणीं आसात.तातुंतली क्र.४ ची गुहा हो सगळ्यांत व्हडलो विहार.तातूंत पद्मपाणी बोधसत्वाची प्रतिमा कोरांतिल्ली आसा.
औरंगाबाद ह्या शारालागीं आनीकय जीं लेणीं आसात तातूंत एक चैत्यघर आसून पांच विहार आसात.त्या विहारांतलीं कांय दालनां खूब व्हड आसात.सगळ्या विहारांत जायत्या तरांच्यो मूर्ती कोरांतिल्ल्यो आसून कांय विहारांनी सोबीत नक्षीकामय केल्ले खांबे आसात.मूर्तींचें शिल्पकाम ब-या दर्जाचें आसा.तशेंच एका विहाराचे फाटले वण्टीचेर अवलोकितेश्र्वराची उबी मूर्त आसून दालनाच्या मदल्या भागांत नाचाचें दृश्यय कोंरातिल्लें आसा.हीं लेणीं इ.स.च्या ६ व्या वा ७ व्या शेंकड्यांत खणिल्लीं आसुंये.
मुंबय उत्तरेक आशिल्ल्या साष्टी जुंव्यांतल्या एका दोंगराचेर (कान्हेरी)शंबरांपरस चड गुहा खणिल्ल्यो आसात.पुणे-मुंबय मार्गावयल्या मळवलीकडच्यान २ मैलांचेर एका दोंगराचेर (कार्ले)लेणीं खणिल्लीं आसात.बौध्द लेण्यांमदीं हांकां सगळ्यांत ब-या दर्जाचीं मानतात.
ह्या बौध्द विहारांनी जायत्यो मूर्ती कोरांतिल्ल्यो आसात.तातूंत बुध्द आनी बोधिसत्वाच्यो मूर्ती,बुध्दाचें जायते अवतार,गंधर्व आनी अप्सरा,भक्त आनी भक्तिणी,व्हडलो द्वारपाल सारकिल्लो मूर्ती आनी संकट-मोचन प्रार्थना पट उल्लेख करपासारको आसा.
द.भारतांत बौध्द धर्माचो प्रसार सुरू जाल्याउपरांत त्या भागांतूय जायते मठ आनी विहार निर्माण जाले.कांय विहारांनी शिक्षणकेंद्रांय स्थापन जालीं.तातुंतलें शिल्पकाम,सोबीत मूर्ती,थंयचें नेमबध्द जिवीत आनी म्हान पंडितांचो राबितो हाकालागून कांय मठ उत्तर भारतांतल्या बौध्द मठांपरसय चड नामनेक पाविल्ले.
विझगापट्टम जिल्ह्यांत शंकरम दोंगराचेर एका विहाराचे भग्नावशेश सांपडटात.तो विहार गुप्त काळांतलो आसुंये.थंय जायते स्तूप,कांय गुहा,मठ आनी एक व्हड बांदिल्लो विहारय आशिल्लो.
गोदावरी जिल्ह्यांत एळूरच्यान वीस मैलांचेर गुंटुपल्ले हांगाचो संघाराम सनपयलीं २०० च्या अदमासाक कणिल्लो आसुंये.थंय विटांनी बांदिल्ल्या एका चैत्याचे अवशेश आनी कांय ल्हान व्हड स्तूप आसात.
अमरावती हें एक नामनेचें बौध्द केंद्र.सातवाहन काळांत बांदिल्लो एक व्हड स्तूपय हांगा आशिल्लो.त्या स्तुपाच्या वाठारांत बौध्द भिक्षुंचो विहार आशिल्लो.
नागार्जुनकोंड हें एक व्हड बौध्द केंद्र आसून थंय चार विहारांचे अवशेश सांपडल्यात.नागार्जुनकोंड हें स्थान पयलीं विजयपुरी ह्या नांवान प्रसिद्द आशिल्लें.थंय लागींच पर्वताचेर व्हड गुहाविहार आशिल्लो.त्या विहारांत नामनेचो बौध्द पंडित नागार्जुनान आपले निमणे दीस सारले अशें म्हण्टात.श्रीपर्वताच्या वाठारांत सुमार २७ विहारांचे अवशेश सांपडल्यात.
वनवासी हांगा सुमार १०० संघाराम आशिल्ले.तातूंत महायान आनी हीनयान ह्या दोनय पंथांचे सुमार १०,००० भीक्षू आशिल्ले.वनवासी नगरांत २ संघाराम आनी ३ स्तूप आसून थंय जायते नामनेचे पंडित रावताले.डंबाळ आनी बेलगामी हांगाय इ.स.च्या ११ व्या शेंकड्यांत बौध्द विहार आशिल्ले अशें थंयच्या दानपत्रांवयल्यान कळटा.
कांचीपुरी हांगा एक व्हडलो बौध्द मठ आशिल्लो.ताचे सुमार शंबर विहार आशिल्ले आनी थंय व्हड बूध्द पफडित रावताले.कांचीपुरी हें नामनेचें विद्याकेंद्र आसून श्रीलंकेंत बौध्द पफडितय थंय अध्यनाखातीर येवन रावताले.नागपडम हें स्थान मद्रासचे दक्षिणेक १७० मैलांचेर दर्यादेगेर आसा.चोळ वंशाचे राजवटींत थंय एक बौध्दविहार आशिल्लो.हो विहार नागपटम हांगा 8विजयचो शैलेंद्र राजा
