गायन केलें अशें रामायणाच्या बालकांडांत म्हळां.हरिवंशांत नारदाच्या वल्लकी वीणेचो उल्लेख आसा.तशेंच वेगवेगळ्या पुराणांतय नारदाच्या वीणावादनाचो उल्लेख आसा.
वीणेची निर्मती महादेवान केल्ली आसून तिचे सगळे अवयव देवतामय आसात,अशी दंतकथा प्रचलित आसा.
सरस्वतीवीणेचो आविश्कार देवी सरस्वतीन केला अशें मानतात.हें वाद्य दक्षिण भारतांत चड प्रचकित आसा.
भारताच्या नाट्यशास्त्रांत चित्रा आनी विपंची हे वीणेचे मुखेल प्रकार सांगिल्ले आसात.घोष,कच्छपी सारकिल्ले हेर गौण प्रकारय त्या काळांत प्रचलित आशिल्ले.चित्रा आनी विपंची ह्यो वक्राकार वीणा आशिल्ल्यो.विपंची णव तारांचीय आसताली.सात स्वरांखातीर सात तारो आनी अंतर गांधार आनी काकली ह्या दोन स्वरांखातीर दोन तारो चड आसताल्यो.सनपयलीं दुस-या शेंकड्यापसून इ.स.च्या ८ व्या शेंकड्यामेरेन काळांतल्या भारतीय शिल्पांत अशो वीणा दिसतात.
नाट्यशास्त्राचो टिकाकार अभिनवगुप्त आनी ताचो अनुयायी शाड्गदेव हाणें नाट्यशास्त्रांतली मुखेल वीणा २१ तारांची मानल्या आनी तिका मत्तकोकिळा हें नांव दिलां.
मध्ययुगांत संगीत मकरंद,संगीत रत्नाकर ,संगीत समयसार,संगीत पारिजात,वाद्यरत्नकोश,रसकौमुदी सारकिल्ले जायते ग्रंथ रचले.तातूंत जायत्या वीणांचीं नांवां दिल्लीं आसात.
शाङगदेवान संगीत रत्नाकराच्या सव्या म्हणजे वाद्याध्यायांत कांय वीणांचें विस्तारीत वर्णन केल्लें आसा-
एकतंत्री: हे वीणेची दांडी खैरीच्या लांकडाची,वाटकुळी,सरळ आनी गुळगुळीत केल्ली,तीन हात लांबायेची आसून तिचो परीघ एक वीत आनी भितरली पोकळी १५ आंगळां आसता.दांडयेच्या एका तोंकाक १७ आंगळां सोडून ६० आंगळां घेराचो एक दुदी बांदिल्लो आसता.दुस-या तोंकाक ककुभ नांवाचो लांकडी चवकोनी कुडको आसून ताचेर धातुची पट्टी बसयल्ली आसता.ताचेपसून तयार केल्ली तार ककुभाचे वयले पट्टेंतल्यान व्हरून ताणून बांदिल्ली आसता.हिका हेर वीणांची आद्दविणा मानल्या.तिचें दर्शन आनी स्पर्श हे भोग आनी मोक्ष दिवपी आसात अशेंय म्हळां.सगळ्या देवतांक उपेगी आशिल्ल्यान हिका पवित्र मानल्या.
किन्नरी: हें पुर्विल्लें लोकवाद्य आसून तिका कांय पड्डे आसताले.मध्य काळांतली किन्नरी वीणा हें तिचेंच विकसित रूप.ल्हान आनी व्हड अशे तिचे दोन प्रकार आशिल्ले.ल्हान किन्नरीक दोन दुदी आनी व्हडलेक तीन दुदी आसतात.
मत्तकोकिला: हिका महती अशेंय म्हण्टात.ही २१ तारांची आसता.मध्ययुगांत ही वीणा प्रचारांत आशिल्ली.
आलापिनी: हे वीणेची दांडी भितरल्यान पोकळ अशा नीट कोंड्याची आसताली.हिचो ककुभ 2 आंगळां लांब आनी अर्दें आंगूळ रूंद आसतालो.
पिनाकी: ही वीणा धोणवाच्या आकाराची आसून तिची दांडी ४१ आंगळां लांब आनी २.२५ आंगळां दाट आसताली.तिचें वाजोवप धनुकलीन करताले.तिका एकच दुदी आसतालो.
रूद्रवीणा: हिका तंजावर वीणा अशेंय म्हण्टात.हिची दांडी आनी एके वटेचो दुदयासारको भाग पणसाची लांकडापसून तयार करतात.दुस-या तोंकाक एक ल्हान दुदी लायिल्लो आसता.हिका २४ पड्डे आसून ४ मुखेल तारो आनी तीन वटांच्यो तारो आसतात.मुखेल दोन तारो पितळी आसून बाकिच्यो पांच तारो पोलादी आसतात.दांडयेच्या दुस-या तोंकार शींवाचें वा हेर जनावरांचें तोंड आसता.
कछवा: हिका काश्यपी,कच्छपी,बहार अशींय नांवां आसात.दुदी आडवो कापून ताच्या सकयल्ल्या भागाचेर फळी बसोवन तिका दांडी जोडिल्ली आसता.दुदयाचो आकार कांसवाचे फाटीसारको दिसता,देखून ह्या वाद्याक कछवा हें नांव मेळ्ळां.हाचो आवाज गंभीर आसता.
विचित्रवीणा: हे वीणेची दांडी पोकळ आनी सरळ कोंड्याची वा लांकडाची आसता.हे वीणेक चार मुखेल तारो आनी चोवीस पड्डे आसतात.वीणेच्या दोन दुदयांमदलें अंतर २७ ते ३० इंच आसता.दुदयाचेर लांकडाचें कातीव आवरण आसता,ताका गळो वा करो म्हण्टात.ज्या जाग्यार तारो आडखळायतात ताका तारदान वा मोगरो म्हण्टात.वीणेच्यो खुंटयो खैराच्या लांकडाच्यो करतात.एक दुदी खांदार आनी दुसरो मांडयेर घेवन हें वाद्य वाजयतात.वाजोवपाखातीर नखीचो वा मुद्दाम वाडयल्ल्या नाखटाचो उपेग करतात.
उत्तर भारतीय आनी दक्षिण भारतीय वीणांत मातशें वेगळेपण आसा.उत्तर भारतीय वीणा म्हणजे नारदीय वीणा.दक्षिण भारतांत सरस्वती वीणा प्रचलित आसा.सरस्वती वीणेची रचणूक सादी आसा.तिचे स्वर चड आसतात.उत्तर भारतीय वीणेची रचणूक घुस्पागोंदळाची आसली तरीय तिचे स्रवर सामके नाजूक आसतात.भारतीय संगीत शास्त्रज्ञांनी वीणेक साक्षात सरस्वतीच मानल्या.ताकालागून तिची साधना पवित्र वातावरणांत करपाची प्रथा आसा.संगीत सभेंतलें वीणावादनय विधिपूर्वक करतात.
मध्दयुगांत तानसेनाचें घराणें,ताचें दौहित्र घराणें आनी मेवाती घराणें हीं तीन घराणीं वीणावादनाखातीर चड प्रसिध्द आशिल्लीं.तांचीं परंपरा ह्या शेंकड्याचें सुरवेक पसून चालू आशिल्ली.
सांची,भरहूत,पितळखोरें,अमरावती,नागार्जुनकोंडा,पवाया,बोधगया,बादामी,अजंठा,पट्टदकल,वेरूळ,भुवनेश्र्वर सारकिल्ल्या जाग्यांनी आशिल्ल्या शिल्पांनी वीणेचीं वेगवेगळीं रुपां पळोवपाक मेळटात.
पूरक नोंद-वाद्य आनी वाद्य वर्गीकरण
