प्रदेशांनी पाणिनीय व्याकरणाचो खूब पुरस्कार जालो आनी ब-याचशा विद्वानांनी व्याकरणशास्त्राचेर पांडित्यपुर्ण ग्रंथ बरयले.ते उपरांतच्या काळांत सीरदेव हो म्हान वैयाकरण जावन गेलो.ताणें आपल्या पयलींच्या सगळ्या परिभाशाकारांचे ग्रंथ विचारांत घेवन आपलो परिभाषावृत्ती हो ग्रंथ बरयलो.ह्या ग्रंथाक लागून पयलींचे परिभाशा ग्रंथ फाटी पडले.ह्या ग्रंथाकय फाटीं सारपी ग्रंथकार नागेश हाचो अठराव्या शेंकड्यांतलो भाशेन्दुशेखर हो ग्रंथ रोकडोच सर्वमान्य जालो.ह्या ग्रंथाचेर मुद्रित आनी अमुद्रित मेळून २५ वयर टीका उपलब्ध आसात.
पाणिनीभायर आनीकय व्याकरणसंप्रदाय निर्माण जाले.तातुंतले मुखेल अशे आसात-
इंद्रसंप्रदाय:देवराज इंद्राच्या नांवान हो संप्रदाय प्रचलित आसा.सद्या हें व्याकरण उपलब्ध ना पाणिनीय व्याकरणान ह्या संप्रदायाक नश्ट केलो अशें कथासरित्सागरावयल्यान समजता.विद्वान बर्नेल हाच्या म्हणण्याप्रमाण तोळकाप्पियम हें प्रचीन तमिळ व्याकरण चडशें इंद्रसंप्रदायान प्रभावित आसा.
कातंत्र व्याकरण:सातवाहन राजा शर्ववर्मा हाका कांय काळाभितर व्याकरण शिकोवपाच्या हेतान सुमार ८४० सुत्रांचें हें व्याकरण रचप जालें.बंगालांत आयजलेगीत कातंत्र व्याकरणाचो प्रचार आसा.काश्मीरांत शिकयतात तें व्याकरण ग्रंथ म्हळ्यार कातंत्र व्याकरणाचें परिवर्तित रूप मानूं येता.
चंद्रसंप्रदाय:इ.स.च्या ४थ्या शेंकड्यांत,हाचो प्रवर्तक चंद्रगोमी नांवाचो एक बौध्द वैयाकरण जावन गेलो.बौध्दधर्मियांत हाचो चड प्रसार जालो.ह्या संप्रदायाचीं लघुसंस्करणां,तिबेट आनी लंका ह्या देशांनी आयजूय प्रचारांत आशिल्ल्याचें समजता.
जैनेंद्रसंप्रदाय:चवथ्या शेंकड्यांतलो देवनंदी हो ह्या संप्रदायाचो प्रवर्तक.ताणें पाणिनीय व्याकरणांतलीं सुत्रां आनी वार्तिकां जुळोवन देवनंदीन आपलीं सुत्रां रचलीं.जैंनेंद्र व्याकरणाचेर सोमदेवाची टीका आसून दक्षिण भारतांतल्या दींगभर जैनांत हाचो प्रचार आसा.
शाकटायनसंप्रदाय:इ.स.च्या ८ व्या शेंकड्यांत श्र्वेतांबर जैनांच्या अध्ययनार्थ हाचें व्याकरण बरयलें.ह्या व्याकरणाचेर चंद्र आनी जैनेंद्र ह्या दोनय व्याकरणांचो प्रभाव आसा.शाकटायनान स्वताच आपल्या ग्रंथाचेर वृत्ती बरयल्या.
भोजसंप्रदाय:हाचो प्रधान ग्रंथ सरस्वतीकंठाभरण हो आसून,तो भोजराजान इ.स.च्या १० व्या शेंकड्यांत बरयलो.हातूंत स हजार सुत्रां आसात आनी वैदीक व्याकरणाचें निरूपण केलां.पाणिनी उपरांत जीं परिवर्तनां जालीं,तांकां मान्यताय दिवपी नेम ह्या व्याकरणांत केल्यात. हेमचंद्रसंप्रदाय:हेमचंद्र ह्या जैन-विद्वानान शब्दानुसार नांवाचो आठ अध्यायांचो ग्रंथ बरयलो.निमाणच्या अध्यायांत ताणें प्राकृत भाशांचेय व्याकरण सांगलें.आपल्या ग्रंथाचेर ताणें स्वताच बृहद्वृत्ती आनी लघुवृत्ती अशो दोन टीका बरयल्यो.सुत्रांच्या वेवेचनांत उदाहरणां दिवपाखातीर ताणें स्वताच व्धाश्रय महाकाव्याची रचना केली.
सारस्वत संप्रदाय:हाचो आदिप्रवर्तक अनुभूतिस्वरुपाचार्य हो आसा.हाणें १२ व्या शेंकड्यांत सारस्वतप्रक्रिया ह्या नांवान ७०० सुत्रांचें व्याकरण रचलें.५० वर्सांपयलीं उत्तर भारतांत ह्या व्याकरणाचो खूब प्रचार आशिल्लो.इंग्रज विद्यार्थ्यांक संस्कृत व्याकरण शिकोवपाखातीर सारस्वतप्रक्रिया ह्या ग्रंथाचो इपेग करताले.
मुखेल संस्कृत व्याकरणांचे स्वताचे अशे गणपाठ आनी धातीपाठ आसात.गणपाठाच्या संबंदांत जे स्वतंत्र ग्रंथ जाले,तातूंत वर्धमानाचो(१२ वो शेंकडो)गणरत्नमहोदघी आनी भट्टयज्ञेशाचो गणरत्नावली हे दोन ग्रंथ प्रसिद्द आसात.काशकृत्स्नाचो धातुपाठ कन्नड भाशेंत आनी भिमसेनाचो धातुपाठ तिबेटी भाशेंत(भोट)आसा.पुर्णचंद्राचो धातुपारायण,मैत्रेयरक्षिताचो धातुप्रदीप,क्षीरस्वामीचो क्षीरतरंगिणी,सायणाचो माधवीय धातुवृत्ती,श्रीहर्षकीर्तीचो धातुतरंगिणी,बोपदेवाचो कविकल्पद्रुम आनी भट्टमल्लाचो आख्यातचंद्रिका हे ग्रंथ चड उल्लेख करपा सारके आसात.लिंगबोधक ग्रंथांबितर पाणिनी,वरलूची,वामन,हेमचंद्र,शाकटायन,शांतवन,हर्षवर्धन हांचीं लिंगानुशासनां प्रचलीत आसा.
प्राकृत भाशांचे व्याकरणकार:प्रकृत भाशांचो विंगड विंगड प्रदेशांनी प्रचार सुरू जालो तेन्ना ग्रंथरचनाय सुरू जाली.ताका लागून व्याकरणां निर्माण जावपाचीं गरज उत्पन्न जाली.प्राकृत भाशांविशीं ज्या लेखकांनी आपले विचार मांडले,तातूंत भरताचो पयलीं उल्लेख करचो पडटा.मार्कंडेयान आपल्या प्राकृतसर्वस्व ह्या ग्रंथाचे सुरवेक भरताचो उल्लेख केला.तशेंच ताणें शाकल्या आनी कोघ्ल ह्या आनीक दोन प्राकृत व्याकरणांचो उल्लेख केला.कांय प्राचीन आचार्यांनी,पाणिनीनय प्राकृतलक्षण नांवाचो ग्रंथ बरयल्ल्याचें म्हळां.वररुचीन बरयल्लो प्राकृतप्रकाश हो सगळ्यांत पोरनो प्राकृत व्याकरणाचो ग्रंथ आसा.तेउपरांत चंड नांवाच्या विद्वानान प्राकृतलक्षण नांवाचो ग्रंथ बरयलो.धनपालान प्राकृताचो कोश तयार केलो.हेमचंद्रान सिध्द हेमचंद्र नांवाचे प्राकृत व्याकरण बरयलें आनी तें प्राकृत व्याकरणांत सगळ्यांत उत्कृश्ठ थारलें.हेमचंद्राउपरांत क्रमदीश्र्वर हो व्याकरणकार जालो.ताणें संक्षिप्तसार नांवाचें व्याकरण बरयलें.त्रिविक्रमान आपल्या प्राकृत व्याकरणाचें टीकेंत हेमचंद्राकूच आधारभूत मानला.त्या आदाराचेरूच ताणें आपलो प्राकृतरुपातार हो ग्रंथ बरयलो.ते उपरांत रामतर्कवागीश ह्या ग्रंथकारान इ.स.च्या १६व्या शेंकड्यांत प्राकृतकल्पतरू हो ग्रंथ बरयलो.हाचेभायर भारद्वाज,अप्पय्य दीक्षित,समंतभद्र,चंद्रेश्र्वर ह्या प्राकृत वैयाकरणांचीय नांवां प्रसिद्द आसात.
कोंकणी व्याकरण:कोंकणी व्याकरण हें भारतीय भाशांतलें
