शिलालेखांत, दुसरी कुशाण राजांच्या काळांतल्या मथूरा हांगच्या लेखांत (इ.स.चें पयलें आनी दुसरें शतमान), तिसरी अवस्था राजा यशोधर्मन हाच्या काळांतली (इ.स. 532) मंदसोर हांगाच्या लेखांत, चवथी जपानांत मेळील्ल्या एका (उष्णीषविजयधारिणी) ताडपत्री ग्रथांत (इ.स.चें 6 वें शतमान) आनी पांचवी अपराजित नांवाच्या मेवाडच्या गुहिलवंशी राजाच्या काळांतली, कुडेंश्वर लेखांत (इ.स. 661) मेळटा.
श चो विसाकक्रम असो-
'श' ह्या अक्षराचे शंकर, सूख, कल्याण, शस्त्र, सत्तर आदी वेगवेगळे अर्थ जातात. कामधेनूतंत्रांत ताचें रूपवर्णन अशें केलां.
शकारं परमेशानि ! शृणु वर्ण शुचिस्मिते | रक्तवर्णप्रभाकरं स्वंय परमकुण्डली || चतुरवर्गप्रदं देवि! शंकरं ब्रह्मविग्रहम् | पञ्चदेवमयं वर्ण पञ्चप्राणात्मकं प्रिये || रज: सत्वतमोयुक्तं त्रिबिन्दुसहितं सदा | त्रिशक्तिसहितं वर्णमात्मात्मादितत्वसंयुतम् ||
अर्थ- हे देवी शकार हो वर्ण रक्तप्रभ आसून परमकुंडली आसा. तो चतुर्वर्गप्रद, ब्रह्मकाय, पंचदेवमय आनी पंचप्राणात्मक आसा. तो तिनूय गुणांनी भरिल्लो आसून त्रिबिंदू, त्रिशक्ति हांणी आनी आत्मो आदी तत्वांनी युक्त आसा.
ताळू हे ताचें उच्चारण स्थान आसा.
शक लोक: भारतांतल्यो कांय प्रदेशांचेर राज्य करपी परकी लोक. हे लोक सिथियन वंसाचे आसून खूब पुर्विल्ल्या काळांत मध्य आशियांत टोळ्या टोळ्यानी हेडटाले. कालांतरान ताणीं खूब वसणूको केल्यो. तातूंतली एक वसणूक सिरदरयाच्या देगणांत आसली. सनपूर्व दुसऱ्या शेकड्यांत यूएची जमातीच्या लोकांनी ते वसणूकेचेर घुरी घालून शक लोकांक धावडावन घालो. तेन्ना बरेचशे शक लोक अमुदरिया न्हंय हुपून काबुलांत गेले. थंय यवन राजान तांका विरोध केल्ल्यान ते असेतंतेकडेन वळून राजा मार्गान इराणांत घुसले.
शक लोक काय काळ उदेंत इराणांत राविल्ल्यान त्या प्रदेशाक शकस्तान (सीस्तान) हें नांव मेळ्ळें. ते उपरांत शक लोकांनी उदेंतेकडेन स्थलांतर करून, बोलन खिंडितल्यान भारतान प्रवेश करून सिंधूच्या अस्तंत देगेचेर वसणूक केली. पुराणांत ह्या प्रदेशाक शकद्विप हें नांव दिल्ले आसा.
रामायण, महाभारत, मनुस्मृती आनी पुरामां हातूंत शक लोकांचो यवन आनी पहूल लोकांवांगडा उल्लेख आयला. हिंदू समाजान तांकाा शुद्र वर्णांत आस्पावन घेतला.
जैन साहित्यांत कालकाचार्य सूरीचे कथेंत शकांनी उज्जेयिनी नगरीचेर कशें जैत मेळयल्लें तें सांगला. पयल्या शंकड्यांत उज्जेयिनिंत गंधर्व वंशातलो गर्दभिल्ल नांवाचो राजा राज्य कतालो. कालाकाचार्याच्या आदारान शकानी उज्जेयिनीचेर घुरी घालून गर्दभिल्ल राजाचो पराभव करून आपलें राज्य स्थापलें. पूण ते चड काळ फरलें ना. गर्दभिल्ल राजाच्या पुतान तांका हारोवन आपलें राज्य परते घेतले.
उपरांत ताणें वायव्य सीमा प्रदेशांत आपली सत्ता स्थापली आनी सिध्दू न्हंय हुपूंन मथुरेमेरेन आक्रमाण केले. तशेंच उज्जेयिन आनी कच्छ काठियावांगडा राज्य स्थापलें. ते स्वताक क्षत्रप म्हटाले. चड करू ते स्वतंत्र राजाच आशिल्ले. ह्या राजांनी नाणीं आनी कांय अभिलेख उपल्बद आसात तांचेवयल्यान तांचेविशीं थोडी भोव म्हायती मेळटा.
वायव्य भारत : सिधूंतल्या शंकांनी पंजाबाचेर घुरी घालून राज्या स्थापलें. थंय सगळ्यांत पयली माओस हाणें राज्य केलें. ताणें राज्य करचें पयली पूर्व इराणांतल्या पहूलव राज्याचे वर्चस्व न्हयकारून आपलें स्वतंत्र राज्य स्थापलें. इ.स. 15 मेरेन मथूरेमेरेम आपल्या राज्याचो विस्तार केलो. ताच्या नाण्याचेर राजाधिराज ही पदवी मेळटा. ताचे उपरांत माओसच्या जावयान यवनाक हारोवन पंजाबाचेर जैत मेळयलें. ताचो पूत अझलिसेस आनी उपरांत ताचो पूत अझेस हाणें इ.स. 79 मेरेन राज्य केले उपरांत त्या प्रदेशाचेर पहूलव लोकांची सत्ता स्थापन जाली.
माओस राजान मथुरेचेर सत्ता स्थापली. थंय सापडिल्ल्या पाशामाच्या शिवाच्या तोंडाचेंर कोरातिल्ल्या लेखांत मथूरेच्या शाक क्षत्रप राजाची म्हायती मेळटा. थंयच्या राजानी आपआपल्या राजवचीच्या काळांत आपापल्या नांवाची नाणींय पडल्यात. ह्या शक- क्षत्रपाचे राजवटींत मथूर हे बौध्द, जैन, भागवत ह्या तीनय पंथाचे केंद्र आशिल्ल्यान शक राजा धार्मीक बाबतींत उदार आसलो. हे मथूरेचे शक राज कुशाण वंशातल्या कनिष्कान नश्ट केलें आसूंये.
अस्तंत भारत: सनपूर्व पयल्या शेंकड्यांत शक लोकांनी काठोवाड प्रदेशांत प्रवेश केलो तेन्ना पेरिल्पसांत मंबरूस नांवाच्या शक राजाचो उल्लेख आसा. ताची कठियावाडा, गुजरात, राजस्थान ह्या भागांचेर शेक चलतालो. इ.स. 2 ल्या शेंकड्यांतशकांनी उत्तर कोंकणाचेर सत्ता स्थापली आसूंये. ह्या शेंकड्याच्या निमाणेकडेन कुशाण सम्राट कनिश्ट हाणें मंबरूसाच्या घराण्याचो नाश करून ताचें राज्य जिखलें आसूंये. ते उपरांत ह्या प्रदेशाचेर क्षहराज घराण्यान कुशाणांचे क्षत्रप म्हण राज्य केलें. ह्या घराण्यांतलो पयलो राजा.
