मार्गांत मात एका काळार तांकां बरेंच व्हडपण आशिल्लें आनी अजुनूय तें मातशें दिसता. बृहत्कथेंत योगिनींचो उल्लेख आसलो तरीय तांचो दुर्गाकडेन कांयच संबंद ना. तशेंच, योगिनींचो उल्लेख मातृकांवांगडा करतात. पूण ह्यो दोनूय एक न्हय.
जबलपूरालागीं भेडाघाटार नर्मदेचे देगेर योगिनींचें देवूळ आसा. थंयचे दर एके योगिनीचे मूर्तेसकयल ते ते योगिनीचें नांव कोरांतिल्लें आसा. तंत्रशास्त्रा प्रमाण तांची घडण केल्ली आसून शिल्प खूब सोबीत आसा. इ.स. १५६४ त मोगल सरदार असफखान हाणें हांगाच्या कांय मूर्तींची तोडफोड केली. खजुराहो हांगाय ६४ योगिनींचें एक देवूळ आसा. हें देवूळ शिवसागर तळ्याचे देगेर बांदलां. ह्या ६४ मूर्तींतल्यो आतां थंय फकत तिनूच मूर्ती आसात.
योगिनीतंत्रांत ह्या योगिनींची उत्पत्ती, तांचो पुजा विधी, तांची शक्त आनी तांच्यो कथा दिल्ल्यो आसात. सिध्द साहित्यांतूय तांचो उल्लेख सांपडटा. ह्या उल्लेखांवयल्यान त्यो मनीस बायलोच आशिल्ल्यो म्हणपाचें जाणवता.
बौध्दांनीय योगिनी मानिल्ल्यो आनी तांचीं म्हापिठां निर्माण केल्लीं. बौध्द तंत्राप्रमाण कामरूप, पूर्णगिरी, उड्डियान आनी जालंधर हीं तांच्या योगिनींचीं चार म्हापिठां आशिल्लीं. भारतीय इतिहासाचे नदरेन शक-कुशाणादी आक्रमकांची परकी देशांकडेन येरादारी करपाचीं हीं मुखेल केंद्रां आशिल्लीं. अशा म्हत्वाच्या केंद्रांतल्यान बौध्द योगिनींच्या म्हापिठांची स्थापणूक करून मोंगोलियन वंशाचो कुशाण फुडारी भारताचेर आपलें संस्कृतीक आनी राजकीय अधिराज्य प्रस्थापीत करपाक पळयताले.
ह्यो योगिनी आपणाक देवतांसमान मानपी बायलोच आशिल्ल्यो. तांकां लामा म्हण्टाले. विरोधी पंथांतल्या तरणाटयांक आपल्या जाळ्यांत घुस्पावन बंदो करप हें तांचें काम आशिल्लें. तातुंतल्या कांय योगिनींक चुंबिकी अशें म्हण्टाले. ह्यो चुंबिका चल्यांक भुलोवपाच्या वेळार पयल्याच खिणाक तांचो उमो घेताल्यो आनी अशेतरेन आपल्यान नादाक लायताल्यो. थोडयो रस्त्याचेर उब्यो रावन कामचेफश्टाय करताल्यो. रातच्या वेळार बाणासूरकन्या उषा हिच्या म्हालांत अनिरूध्दाक उबारून व्हरपी चित्ररेखा ही जशी अप्सरा आशिल्ली तशीच ती योगिनीय आशिल्ली अशें हरिवंशांत सांगलां. तशेंच तिका लंबादेवी म्हणुनूय हरिवंशांत उल्लेख आयिल्लो आसा. तें लामा ह्या उतराचें संस्कृतीकरण आसपाक जाय.
भूतडामर तंत्रांत योगिनी साधन नांवाचो जो विधी दिल्लो आसा तातुंतय कामूक आनी स्वैरविलासी अंश स्पश्टपणान पडबिंबीत जाल्लो आसा.
योगेश्र्वरीः १)एक देवता. हिचें स्थान आंबेजोगाईक आसा. ह्या गांवांक जोगाईचे आंबे अशेंय म्हण्टात. मराठवाडयांतल्या बीड जिल्ह्यांत हो गांव आसून, परळी वैजनाथापसून सोळा मैलांचेर तो आसा.
योगेश्र्वरी देवतेचें देवूळ गांवाचे मदीं आसून, तें हेमाडपंती बांदणेचें आसा. देवळाचें मुखेल दार उत्तरेक आसा आनी उदेंत आनी उत्तर ह्या दारांमुखार दीपमाळो आसात. मुखेल दारामुखार सर्वतीर्थ नांवाचें कूंड आसा. ह्या देवळा भोंवतणी जायतीं ल्हान ल्हान देवळां आसात.
योगेश्र्वरीची मूर्त ना पूण तांदळो आसा. तिची पुजा दिसाक तीन खेपे आसता. पयली पुजा गुरव करता. दनपारचे पुजे उपरांत म्हानिवेद्य दाखयतात. सांजची प्रदोशपुजा आनी उपरांत शेजारती जावन सदचो क्रम सोंपता. योगेश्र्वरी ही जायत्या देशस्थ आनी कोंकणस्थ घराण्यांची कुलदेवता. यादवांचो सेनापती खोलेश्र्वर हाणें हिचें देवूळ बांदलें अशें म्हण्टात. ह्या देवळांत मोराची वसरी नांवांची एक वसरी आसा. ते वसरेचेर संतश्रेश्ठ कृष्णदयार्णव रावतालो.
योगेश्र्वरीमाहात्म्य नांवाच्या ग्रंथांतल्या पयल्या अध्यायांत योगेश्र्वरीच्या अवताराची कथा आसा. हो ग्रंथ अप्रकाशीत आसा. कृष्णदयार्णवानय हे देवीचें एक अश्टक रचिल्लें आसा. हिचे संबंदीं लोकसाहित्यय आसा.
हे देवीची आसना कुमारीच्या स्वरुपांतूच करतात. ही देवी आंकवार किद्याक रावली, ताचेविशीं एक कथा आसा, ती अशीः-
परळी वैजनाथान योगेश्र्वरीवांडा लग्न जावपाचें थारायलें. देवतेचें कुळार कोंकणांत आशिल्लें. लग्नाखातीर थंयच्यान सगळी मंडळी परळीक वचपाक भायर सरली. पूण देवतेच्या मनांत मात वैजनाथावांगडा लग्न जावपाचो विचार नाशिल्लो. ताका लागून ती हांगाच्यान कशीच फुडें वचपाक तयार जालिना. अखेरेक लग्नाचो म्हूर्त जावन गेलो. देवतेक खोस जाली. तेन्नाच तिणें जयंतीचे देगेचेरच रावपाचें थरयलें.
हे देवतेचो खाशेलो उत्सव म्हणजे नवरात्र. आश्र्विन शुध्द प्रतिपदेपसून नमीमेरेन हो उत्सव चलता. निमाण्या दिसा होम - हवन जाता. दसऱ्या दिसा देवी शीम हुंपता. मार्गशीर्श शुध्द सप्तमीपसून पुनवेमेरेन हिचो दुसरो उत्सव आसता. पुनवेक होम आसता आनी रातची देवतेची पालखी गांवांतल्यान भोंवता.
आंबेजोगाई भाशेनूच योगेश्र्वरीचें आनीक एक ठाणें पैठणच्यान तीन मैलांचेर आसा. गोदावरी, बैलगंगा आनी वर्धा ह्या न्हंयांच्या त्रिवेणी संगमाचेर हिचें देवूळ आसा. पैठणची पंचक्रोशी परिक्रमा हांगाच्यानूच सुरू जाता.
२)योगेश्र्वरी ही एक मातृकाय. ती चार भुजांची आनी तीन दोळ्यांची आसून तिचो एक हात अभय मुद्रेंत आनी दुसरो वरद मुद्रेंत
