रितींनी आनी परंपरांनी बदल जाल्ले दिश्टी पडटात.
-कों.वि.सं.मं.
शेष: नवनागांतलो एक नाग. श्रीविष्णुचो अंशावतार. हो कद्रू आनी कश्यप हांचो पूत आशिल्ल्याचें भागवतांत म्हळां. तो पाताळांत रावता आनी आपल्या मस्तकाचेर धर्तरेचो भार झेलता. अंशरुपान तो श्रीविष्णुचें हांतरूण जाता. भगवंताचें शेषशायी रूप शेषाक लागूनच निर्माण जालां. हाका शंभर तकल्यो आशिल्ल्यान तो धर्तरेचो भार झेलूंक शकता.ताच्या गळ्यांत धवीफुल्ल रत्नमाळ आसून हातांत नांगराचो फाळ आनी कोयतो आसा. गंगेन शेषाची भक्ती केली आनी ताचे कडल्यान ज्योतिश आनी खगोल ह्या शास्त्रांचें गिन्याय मेळयलें अशें विष्णुपुरांणांत म्हळां. शेषाक इत्सा जायत तशें रूप धारण करपाची विद्या खबर आशिल्ली. देखून ताचे कितलेशेच अवतार वा कला निर्माण जाल्यो.
वसुदेव जाल्ल्या भुरग्याक घेवन गोकुळांत वता आसतना घोग्यांनी पावस पडूंक लागलो. तेन्ना पावसा पसून कृष्णाची राखण करपाखातीर शेषान ताचेर आपलें फणाछत्र धरलें. रामाचो भाव लक्ष्मण, कृष्णाचो भाव बलराम आनी महाभाष्यकार पतंजली हे शेषाचे अवतार मानतात.
शेष हो काळाचें प्रतिक मानतात. तो असंख्य रुपांनी सृष्टीच्या संकोच-विकासांत वांटो घेता. विष्णुपुराणांत शेषाची तोखणाय केल्या, ती अशी-
त्वया धृतेयं घरणी बिभर्ति चराचरं विश्र्वमनन्तमूर्ते
कृतादिभेदैरज कालरुपो निमेषपूर्वो जगदेतदत्सि।।
अर्थ-हे अनंतमूर्ती शेषा, तू जे धर्तरेक धारण करता ती धर्तरी पुराय विश्र्वाक धारण करता. हे अजा, तूं कृतयुगासावन निमेषा मेरेन काळाचे भाग आसपी विश्र्वाचें भक्षण करता.
सगळ्या जगाक शेषरुपी काळान रेवाडून घेतलां. काल आनी दिक् ह्या दोगांय भितर सृश्टीची उत्पत्ति-स्थिति-लयांची प्रक्रिया चलता. जेन्ना सगळे सृश्टीचो विनाश जाता, तेन्ना काल शेष उरता. म्हणून काल आनी शेष हे दोगूय एकाच तत्त्वाचे पर्याय थारतात. लक्ष्मी आनी वारुणी ह्यो शेषाची पुजा करतात आनी प्रलयकाली शेष विखाच्या उज्याचो लोट भायर मारता अशी कल्पना आसा.
-कों.वि.सं.मं.
शेळडेंकार, विष्णु रंगाजी: (जल्मः 14 जुलै 1872 असोळडें; मरणः24 मार्च 1948).
धार्मिक प्रवृत्तीचो लेखक, कवि, चरित्रकार आनी इतिहासकार. केपें तालुक्यांतल्या असोळडें गांवांत ताचो जल्म जालो. ताचें मुळावें शिक्षण ताच्या बापायकडल्यान घरच्या घराच जालें. पुर्तुगेज सेगुंद ग्राव जाल्या उपरांत माध्यमीक शाळेंतल्यान लॅटिनचो कोर्स ताणें पुराय केलो.
वेवसायान तो जमिनदार आशिल्लो. साहित्याच्या मळार ताणें वेगवेगळ्या विशयांचें लिखाण केलें. 1896 वर्सा ताचें “बाबा उपसकर कृत पूर्णसार ” हें पयलें काव्य प्रकाशित जालें. मुखार देवी चरितामृत, दामोदर पद्यामृत, रामनाथ माहात्म्य, श्री मंगिरीश शांतादुर्गाख्यान, चंद्रेश्र्वर माहात्म्य, गोमंतकांतील कैवल्यपूर हांगाच्या शांतादुर्गा संस्थानाचो इतिहास आनी ‘गोमंतकांतलो गौड सारस्वत ब्राम्हण व त्यांचे कुलदेव’ ही अनुक्रमान 164 आनी 200 पानांचीं दोन पुस्तकां ताणें बरयलीं. ह्या शिवाय ताचीं कांय खंडकाव्यां अजून अप्रकाशीत आसात. त्या शिवाय ताका संतकाव्य, व्याकरण ह्या विशयांचीय आवड आसली. ह्या सगळ्या लिखाणा फाटल्यान धार्मिक प्रेरणा उबी करून ताणें लेखक म्हूण नामनां मेळयली.
-कों.वि.सं.मं.
शैव आगम संप्रदाय: जो संप्रदाय महादेवाकच आपलें एकमेव उपास्य दैवत मानता त्या संप्रदायाक शैव म्हणटात. शैव संप्रदायांतले कापालिक आनी कालामुख हे रुद्ररुपांत परमेश्र्वराचो स्वीकार करतात. हे संप्रदाय वाममार्गी आसून तांची साधना बिभत्स आसा. कंठहार, आभूषण, कर्णभूषण, चूडामणी, भस्म आनी जानवें ह्यो स कापालिकांच्यो मुद्रिका आसात. कापालांत जोवण, चिताभस्माचो लेप, मद्यपात्राचेर बसोवन शिवाजी पुजा, ह्या अभद्र गजालींनी कालामुखांची साधना चलता. दक्षिणमार्गी शैव संप्रदायांनी पाशुपत, शैवसिध्दान्त, काश्मीरीय शैवमत आनी वीरशैवमत अशी वांटणी करूंक मेळटा. पाशुपतांचें केंद्र गुजरात आनी राजस्थान, शैवसिध्दान्तांचें तमिळ प्रदेश, काश्मीरीय शैवमताचें केंद्र काश्मीर आसून वीरशैवमताचें केंद्र कनार्टक आसा.
वैदिक काळांत विध्वंसक आनी भिरांकूळ दृश्यां पळोवन, तीं उग्र कृत्यां रुद्र हे देवतेचीं आशिल्ल्याचें मनशांनी मानलें. रुद्रान आपलो संहार करचो न्हय म्हूण ताच्यो प्रार्थना केल्यो. ऋग्वेदांतलीं रुद्रसूक्तां अशा प्रार्थनांचीं आसात.यजुर्वेदांत रुद्राचे प्रसन्नते खातीर बलिदानाची येवजण केल्या.
कांय काळा उपरांत रुद्राचें शिव हे लोकमान्य देवतेकडे संमीलन जालें. रुद्र हो शिवरूप आसून, तो जेपरी संहार करता तेच परी कल्याणय करता असो लोकांचो भावार्थ जालो.
श्र्वेताश्र्वतर उपनिषदांत रुद्र-शिवाक सगळ्यांत श्रेष्ठ म्हळ्यार परमेश्र्वर मानला. शिवाचें एक रूप पशुपती हें आसा. अथर्वशिरस ह्या उपनिषदांत हाचो उल्लेख मेळटा. थंयच शैव दर्शनांतल्या पशू, पाश ह्या पारिभाषिक शब्दांचो उगम जालो. शैव, पाशुपत,
