कालदमन(कालामुख)आनी कापालिक हे चार माहेश्र्वर म्हळ्यारच शैव संप्रदायांचो महाभारतांत उल्लेख जाला. ह्या चार संप्रदायांच्या मूलग्रंथांक शैवागम म्हणटात. तातूंत कांय आगम वैदिक आसात तर कांय अवैदिक आसात. शैवागम म्हळ्यार शैवमताचें शास्त्र, उप-आगम घरून ह्या आगमांची संख्या दोनशें जाता. चडशे सगळे आगम इ.स. पयलीं सातव्या शेंकड्यामेरेनचे आसात. काळांतरान ह्याच आगमांचो तमिळ शैव, वीर शैव आनी काश्मीरी शैव ह्या मतांनी विकास जालो. शैवांच्या मतान आगम हे निगमांच्या म्हळ्यार श्रुतींचे तोडीचे आसात. हे आगमग्रंथ शिव आनी दुर्वास हांच्या मुखांतल्यान भायर पडले, अशी शैवांची धारणा आसा. मालिनी विलास, स्वच्छंद, विज्ञानभैरव, उच्छुष्मभैरव, आनंदभैरव, मृगेंद्र, मातंग, नेत्र, नैश्र्वास, स्वयंभू, रुद्रयामल आनी कामिक हे तातूंतले मुखेल आगम आसात. मुळांत हे आगम द्वैतवादी आशिल्ले. पूण उपरांत ते अद्वैत जाले. वसुगुप्त आनी ताच्या उपरांतचे काश्मीरीय दार्शनिक हांणी आगमांचे अद्वैतपर भाष्य केलां,
आगमग्रंथांनी ३६ तत्त्वां मानल्यांत. तातूंतलीं २४ तत्त्वां सांख्यांचीं आनी तांचीं समान आसात. त्याभायर काल, नियती, कला, विद्या, राग, अशुक्रमाया आनी प्रकृतिमाया हीं सात मिश्रतत्त्वां मेळून तांची संख्या ३१ जाता. तातूंत शिव, शक्ती, सदाशिव, ईश्र्वर आनी शुध्द विद्या हीं पांच शुध्द तत्त्वां घातल्यार आगमोक्त तत्वसंख्या ३६ जाता.
भारतीय कला आनी साहित्य हांचेर आगम शास्त्रांचो खोलायेन प्रभाव पडला. नाट्य, नृत्य, शिल्प, वास्तू, चित्र, संगीत, शब्द-शास्त्र, सांख्य-योग आनी न्याय-वैशेषिक ह्या सगळ्या श्रेत्रांनी सुरवेक शैवागमांकडेन नदर आशिल्ली कालिदासाच्या तीनूय नाटकांचे मंगल श्र्लोक शैवागमांतल्यान सूचल्यात.
-कों.विं.सं.मं.
शोण: एक न्हंय. तिका हिरण्यवाह, सोना (सोन),सोनभद्र अशींय नांवां आसात. गंगेक मेळपी व्हड न्हंयांतली शोण ही एक न्हंय आसा. हिका शोणनद म्हूण मानान पाचारतात. पाटलिपुत्र नगर शोण न्हंयेचें देगेर आशिल्लें अशें ग्रीक भुगोल अभ्यासकांचें मत आसा.मध्य प्रदेशाच्या शहडोल जिल्ह्यांतल्या अमरकंटक पर्वताचेर सोनमुडा नांवाचो एक प्रपात आसा, हेंच शोण न्हंयेचें उगमस्थान. थंयसावन ती ईशान्येकडे बाघेलखंड, मिर्झापूर, शाहाबाद ह्या जिल्ह्यांतल्यान व्हांवत वचून पाटण्यालागसार बांकापूरसावन लागसारच गंगेक मेळटा.
मगध देशांतल्यान शोण न्हंय व्हांवता म्हूण रामायणांत तिकी मागधी म्हळां. विश्वामित्राबरोबर मिथिलेक वतना राम-लक्ष्मणान तिचे देगेर एक रात मुक्काम केल्लो. रामायणाभशेनूच मत्स्यपुराण, ब्रम्हपुराण, वायुपुराण हातूंतय शोण न्हंयेचो पितृतीर्थ आनी पुण्यसरिता म्हूण उल्लेख आसात.
हे न्हंयेसंबंदीं खुबशो दंतकथा आसात. भागवतांतलें गजेंद्रनक्रांचें झूज शोण-गंगासंगमाच्या डोहांत जालें असो समज आसा. तशीच एक प्रेमकथा आसा, ती अशी-नर्मदा ही एक राजकन्या आशिल्ली. सोनभद्र नांवाच्या एका मनशाचेर ती भाळ्ळी. तांणी लग्न करपाचें थारायलें पूण कोणाच्या तरी शापाकलागून तांचो मोग सफल जालो ना आनी तीं दोगांय दोन तोकांनी न्हंयेच्या रुपांत व्हांवक लागलीं. नर्मदा अस्तंतेवटेन जाल्यार शोण उदेंतेवटेन.
-कों.वि.सं.मं.
शौनक: शौनक हें खुबशा व्यक्तींचें कुलनांव आसा. ऋग्वेदाच्या दुसऱ्या मंडलाचो कर्तो गृत्समद हो शौनक आसा. शतपथ ब्राम्हणांतले इंद्रोत आनी स्वैदायन हेय शौनकच आसात. बृहदारण्यकांत रौहिणायनाचो गुरू म्हूण एका शौनकाचो उल्लेख मेळटा. खुबशा पुराणांनी भृगुकुलांतलो मंत्रकार म्हूण एक शौनत दिसता. हो शौनक कुलपती आनी वेदार्थशास्त्रज्ञ आशिल्लो. रुरू-शुनक-शौनक अशी ताची वंशपरंपरा आसा.
महाभारतांत शौनकाचो भोवमानान उल्लेख केला. महाभारता प्रमाण शौनक हो एक कुलपती आशिल्लो. ताचो आश्रम हें एक व्हड गुरूकूल आशिल्लें आनी तातूंत अध्ययन करपाखातीर भारतांतल्या कोनशांतल्यान विद्यार्थी येताले. तांच्या रापा-जेवणाची सोय आश्रमामार्फतच जाताली. शौमकाच्या ह्या आश्रमांतच अथर्ववेदाचो शौनकशाखेचो विस्तार जालो. परिक्षिताचो पूत शतानीक हाका शौनकानूच तत्त्वज्ञान शिकयलें. युधिष्ठिराकय ताणें धर्मोंपदेश केला. महाभारतांत शौनकाक योनकाक योगशास्त्रज्ञ आनी सांख्यनिपुण म्हूण मानान पाचारतात.
विंगड विंगड पुराणांनी ताका क्षेत्रोपेत द्विज, मंत्रकृत मध्यमाध्वर्यू, कुलपती अशो उपाधी मेळ्ळ्यात. ताणें ऋग्वेद अनुक्रमणिका, ऋकप्रातिशाख्य, बृहद्देवता, शौनकस्मृती, चरणव्यूह, ऋग्विधान, ऋग्वेदकथानुक्रमणी हे ग्रंथ रचल्यात. वैद्यक शास्त्रांतले ‘शल्यतंत्र’ हे शाखेचो शौनक होच जनक मानतात. शाकल आनी बाष्कल ह्या ऋग्वेदाच्या दोन शाखांचें ताणें एकत्रीकरण केलां. ऋग्वेदाच्या उपलब्ध अनुक्रमणींत शौनकाची अनुक्रमणी पुर्विल्ली मानल्या. तातूंत ऋग्वेदाची मंडल, अनुवाक, सूक्त अशी विभागणी केल्या. ताच्या ऋकप्रातिशाख्यांत वैदिक ऋचांची आनी शाखांतल्या मंत्रांची उच्चारणपद्दत सांगल्या. ह्याच ग्रंथांत ताणें खुबशा पूर्वाचार्यांचो आनी व्याकरणकार व्याडी हांचो परतून परतून उल्लेख केला. व्याडी हो शौनकाचो शिश्य आसुंये असो अदमास आसा. शौनकगृह्यसूत्र, शौनकगृह्यपरिशिष्ट आनी वास्तुशास्त्राचेर एक ग्रंथ अशे आनीकूय कांय ग्रंथ ताच्या नांवाचेर आसात. ऐतरेय आरण्यकांतलें 5 वें आरण्यकय शौनकानच रचलें अशें सायणभाष्यावयल्यान कळटा. आश्र्वलायन हो शौनकाचो मुखेल शिश्य आशिल्लो. ताणें आपल्या गुरूक प्रसन्न
