दर्यादौलत नांवाचें पोरसूं आनी ताचे मदीं त्याच नांवाचो टिपूचो गिमाळो राजवाडो आसा. त्या राजवाड्यांत सगळ्याक चित्रां रंगयिल्लीं आसून, एके वण्टीचेर चार झुजांचीं चित्रां आसात.
थंयच्यान सुमार देड मैलाचेर, जुंव्याचे उदेंत तोंकाक टिपूची सोबीत कबर आसा. तिचे भोंवतणी पोरसू आसा. तिका लालबाग म्हणटात. कबरीचेर ताजमहाला सारको घुमट आसा, म्हूण तिका गुंबझ म्हणटात. ही इमारत धव्या फातरांची आसा, पूण पडवेचे खांबे काळे, गुळगुळीत आनी कलापूर्ण आसात. दरवट्याचेर बरें नक्षीकाम केल्लें आसा.
ही कबर टिपून हैदर अली खातीर बांदिल्ली. उपरांत टिपूची आवय आनी टिपू हांचेंय दफन थंयच करपांत आयलें.
गुंबझाच्या आवारांत भितर सरतना दावे वटेन एक यादस्तिक दिसता. कर्नल बेली नांवाच्या इंग्रज सेनाधिकाऱ्याचें ताच्या पुतोण्यान बांदिल्लें हें यादस्तिक आसा.
श्रीरंगपट्टण हांगासल्लें श्रीरंगनाथ मंदीर हें एक जागृत देवस्थान मानतात. हैदर आनी टिपू ह्या दोगांनीय देवळांतली पुजा अर्चा सारके तरेन चालू उरची म्हूण बेस बरी वेवस्था केल्ली.
श्रीरंगपट्टणा प्रमाणच शिवसमुद्रमचे लागसार कावेरी न्हंयेच्या पात्रांत एक जुंवो आसून, थंयच श्रीरंगनाथाचें देवूळ आसा. तिरुचिरापल्ली लागीं कावेरी न्हंयेच्या पात्रांतल्या जुंव्यारय श्रीरंगनाथाचें तिसरें देवूळ आसा. श्रीरंगपट्टणच्या थळाक आदिरंगम म्हणटात. शिवसमुद्रमाक मध्यरंग आनी तिरूचिरापल्ली लागसरच्या थळाक अंतरंगम वा श्रीरंग म्हण्टात.
-कों.वि.सं.मं.
श्रीरंगम्: तमिळनाडूंतलें एक पवित्र स्थळ. हें तिरुचिरापल्ली(त्रिचनापल्ली) चे उत्तरेक तीन मैलांच्या अंतराचेर, कावेरी न्हंयेच्या दोन फांट्यां मदल्या जुंव्याचेर आसा. जुंव्याची लांबाय सुमार 18 मैल आनी रुदांय सुमार 4 मैल इतली आसा. फुडें 12 मैलांचेर कावेरीचे दोनय फांटे एकमेकांक मेळटात. उत्तर दिकेच्या फांट्याक कावेरी म्हणटात.
हांगासल्ल्या रंगनाथ मंदिराचो विस्तार 3 मैल लांब आनी 1 मैल रुंद आसून, तातूंत एका भोंवतणी एक अशीं सात प्राकारां आसात. त्या प्राकारांच्या भितर सरपाच्या दरवट्याचेर लागीं लागीं 21 गोपुरां आसात आनी त्या प्राकाराच्या भितरले वटेन सगळें शार एकवटायिल्लें आसा. एदें व्हड देवूळ भारतांत हेर खंयचेकडेन ना, अशें म्हणटात. भायल्या तीन प्राकारांत लोकांचो राबितो आसा. चौथ्या प्राकाराचे भितर सहस्त्रस्तंभ मंटप, रामानुजाचार्याचें देवूण, सदर्शनचक्राचें देवूळ आनी श्रीरंगनायकी(लक्ष्मी)चें देवूळ आसा.
सहस्त्रस्तंभ मंटपाची लांबाय 500 फूट आनी रुदांय 138 फूट आसून, तातूंत 953 खांबे आसात. तातूंतलो दर एक खांबो अखंड खडपा सावन तयार केल्लो आसून, ताचेर सोबीत नक्षीकाम केल्लें दिसता. त्या आंगणांत दुसरो ल्हान मंटप आसा. ताच्या खांब्याचेर सोबीत घोड्याची आकृताय दिसता. ह्या चवथ्या प्राकाराच्या उदेंते कडल्या दारावयलें व्हड गोपूर 146 फूट उंच आसा. ताका शुभ्र वा वेल्लाडू गोपूर म्हणटात. ते पळोवपा सारकें आसा.
पांचव्या प्राकारा भितर दक्षिणेकडल्या गोपुराफुडें एका मंटपांत गरुडाची भव्य मूर्त आसा. ह्याच प्राकारांत चंद्रपुष्करिणी नांवाचें तळें आसून ताचे देगेचेर अनंतपीठ, पुर्विल्लो पुन्नागरुक्ष, श्रीरामचंद्राचें देवूळ आनी वैकुंठनाथाचें देवूळ आसा. लागसार कांय आळवार संतांचीं देवळांय आसात.
सव्या प्राकारा भितर भांगरान सजयल्लो ध्वजस्तंभ आनी मारुतीची व्हड मूर्त आसा. सातव्या प्राकारा भितर श्रीरंगनाथाचें मुखेल देवूळ आसा. तें दक्षिण दिकेक तोंड करून आसून, सामकें ल्हान आसा. ताचें विमान ओंकारा सारकें दिसता. ह्या विमानाचेर चार कळस आसात. हें विमान भांगरान मढयिल्लें आसा. देवूळ चवकोनी आसा, पूण तातूंतली गर्भकूड मात वाटकुळ्या आकाराची आसा.तातूंत शेषशायी श्रीरंगनाथाची दोन भुजांची, काळ्यां रंगाची व्हड मूर्त दिसता. तिच्या माथ्यार शेष नागाची फणा आसा. हे मूर्ती संबंदान आख्यायिका आसा ती अशी-
मनूचो पूत इक्ष्वाकू हाणें कठीण तपश्र्चर्या करून ब्रम्हदेवाकडल्यान श्रीरंगनाथाची व्हड मूर्त विमानासकट मेळयली आनी अयोध्येंत तिची प्रतिश्ठापना केली. श्रीरंगनाथ इक्ष्वाकू वंशाचो कुळदेव जालो. लंकाविजया उपरांत श्रीराम अयोध्येक परत आयल्या उपरांत ताका राज्यभिशेक करपांत आयलो. ते उपरांत ताणें बिभीषणाक श्रीरंगनाथाची मूर्त विमांनासकट दिली. बिभीषण ती घेवन लंकेकडेन वता आसतना वाटेंत कावेरीचे देगेर, चंद्रपुष्करणी लागीं रावलो आनी ताणें ती मूर्त एके बसकेर दवरली. पूण फुडें वतना ती मूर्त ताका थंयच्यान हालोवपाक जायना जाली. थंयच कावेरीचे देगेर राबितो करचो, अशी देवाक इत्सा जाली. चोल देशाच्या राजांचीय तशीच इत्सा आशिल्ली. मागीर बिभीषण तसोच लंकेक गेलो. तेन्ना सावन श्रीरंगनाथ कावेरीचे देगेवयल्या चंद्रपुष्करिणी लागींच रावलो. तीच सुवात आयज श्रीरंगम ह्या नांवान नामनेक पावल्या.
श्रीरंगम् हांगासल्लें श्रीरंगनाथाच्या देवळाचें भांगरान जडयल्लें विमान हें प्रणव महामंत्राचें प्रतिक आसा. ताचे वयले चार कळस हे चार वेदाचें प्रतिक आसा. श्रीरंगनाथाचो न्हीदपाचो मंटप हो गायत्रीमंत्राचें प्रतिक आनी देवळा भोंवतणी सात प्राकार हे भू:, भुव: आदी सात लोकांचे प्रतिक आसात, अशें मानतात.
द. भारतांतले आळवार संत हे श्रीरंगनाथाचे खांपे भक्त आशिल्लें. श्रीरंगम् हांगसल्ली पुजा-अर्चा रामानुजसंप्रदायाचे पद्दतीन
