चैतन्य, चंडीदास आदी संत जाले. विंगड विंगड प्रदेशांतले ह्या वेगवेगळ्या परंपरांचो एकमेकाकडेन किदें संबंद आशिल्लो हें सारकें सांगपाक येना. नामदेवान पंजाबची भोंवडी केली तर कबीर द. भारतांत पावलो. कबीरान नामदेवाक आदर्श भक्त मानला.
भारतांतल्या वेगवेगळ्या वाठारांतल्या ह्या संतांचे जीणेंत, आचार विचारान आनी आध्यात्मिक साधनेंत विविधताय आसली तरी आत्मज्ञान वा मोक्ष हांचेविशीं एकवाक्यता दिसता. परमेश्र्वराक मेळपाची तळमळ आनी विसरून हरिकीर्तनांत दंग जाल्ले कितले तरी संत आशिल्ले.
साधुसंताच्या सहवासाक लागून सामान्य मनशाच्या जिवितांत बरोच बदल घडून येता, अशी समजूत आसा. संताच्या निर्मळ आचरणाक लागून ताच्या भक्तांचें मन सात्विक जाता. तांचे आचार विचार शुध्द जातात आनी तांकां शांती मेळटा. संत समागमाक लागून ईश्र्वर लागीं येता, इतलेंच न्हय तर आत्मसुखाचो आंकुरय किल्लता. शुध्द आनी सात्विक जीण जियेवपी, संवसारांत रावूनच साळकाच्या पानांवरी निर्लेप अशे हजारांनी सत्पुरूष समाजांत आसतात, अशा साधुसंताची सेवा आनी भक्ती करून लाखांनी लोक आपली परमार्थीक जीण समृध्द करून घेतात. सत्पुरुषांचे आशिर्वाद मेळ्ळे म्हणजे जिवितांतल्या खंयच्याय अरिश्टाक तोंड दिवपाचें बळगें कुडींत येता, तेभायर परमार्थीक खोसय भोगता, अशी तांची श्रध्दा आसता.
महाराष्ट्रांतले भागवती धर्म आनी वारकरी पंथांत साधुसंतांनी भौसाक मानसिक आनी परमार्थीक उदरगतीची वाट मेकळी करून दिली. धर्मसुदारणा आती लोकजागृताय केली. मानसंकिर्तनाचो प्रचारच ताणीं केलो ना तर आपल्या आचरणान आनी ग्रंथांच्या आदारान अंतःशुध्दी, कर्तव्यनिश्ठा, भूतदया, क्षमाशीलताय, परोपकार आदी दैवी गुणांची पोसवणय ताणीं केली. मनशाचें व्हडपण हें ताच्या सामाजिक प्रतिश्ठेचेर आदारिल्लें नासता तर वैयक्तिक चारित्र्याचेर तें आदारून आसता, हे गजालीचेर भर दिलो. देवाच्या देवळांत ब्राम्हण, शूद्र हो फरक ना. ताचेमुखार सगळे सारखे हें तत्त्व ताणीं मांडलें.
संताच्या लक्षणांत चमत्कार-कर्तुत्वाचो उल्लेख दिसना. संत हो देव आनी सामान्य मनीस हांचेमदलो पूत. संताक ईश्र्वराचो साक्षात्कार घडटा. तो साक्षात्कार सामान्य मनशाक घडोवपाचें कार्य संत करता. मध्ययुगांत भारतीय समाज आनी धर्म संकश्टांत सापडिल्लो लोक भक्तीमार्ग सोडून हेरकडेन पाविल्ले, तेन्ना संतांनी ह्या लोकांक खरो घर्म, सदाचार, मानवता,उदारताय, दया, साहिष्णुता, अहिंसा,सत्य आनी स्थैर्याची शिकवण दिली. ताणीं आशावाद शिकयलो. हिदूं-मुस्लिम हे वेगवेगळे संस्कृताचो समन्वय साधचो म्हणून संतांनी बरेच यत्न केले. परमार्थीक साधनेंत गुरूकृपेक चड म्हत्व दिलां. गुरूचे कृपेनच देव मेळूं येता, अशी साधकाची धारणा संतांनीय सद्गुरूची व्हडवीक गायिल्ली दिसता. देवापरसय सद्गुरूक ताणीं व्हड सुवात दिल्या. रामदासा सारकिल्या संतांनी तर परमार्था इतलेंच म्हत्व प्रपंचाक दिलां, चडशा संतांनी राजधर्माकडे फाट केल्या. प्रवृतीधर्म उपेदेशिला. भक्तीयोग, सधर्माचरण, सन्यास विरोध, शुध्द चारित्र्याक व्हडपण आनी कर्मकांडाचो निशेध, हींच भागवत धर्माचीं मुखेल लक्षणां जावन आसात. वर्णभेद, जातीभेदाचेर कडक टीका करून आनी समतेचो उपदेश करून ताणीं सगळ्यांखातीर मोक्षाचो दरवटो उक्तो केला. ताणीं समाजाक एकठांय हाडपाचें म्हळ्यार समाज संघटनाचें व्हड काम केलां. तेचप्रमाण वेद, उपनिषदां, गीता, महाभारत, रामायण हांची परंपरा अखंड राखपाचो आनी ह्या दायजाचो अभिमान जागृत दवरपाचोय ताणीं सदांच यत्न केल्लो दिसता. भारतीय अस्मितायेची राखण आनी पोसवण ताणीं केली. तेच प्रमाण रामदासा सारकिल्या कांय संतांनी तर राष्ट्र धर्माचीय स्थापणूक केल्ली पळोवंक मेळटा. संत तुकाराम, अमृतराय, ज्ञानेश्र्वर, ज्ञानदेव, रामदास, तुळशीदास ह्या संतांनी सगळेतरेचो भोव मोलादीक वावर केल्लो दिसता.
हे संत परंपरेचो दायज आधुनिक युगांतय, वेगळ्या स्वरुपांत पळोवंक मेळटा. संवसारांत सगळ्या मळांचेर आनी विशेश करून धार्मिक आनी सामाजिक मळार युगपुरूष जावन गेले. आयचे घडयेकय तातूंतले कांयजाण कार्यरत आसा. आपल्या तात्त्वीक विचारसरणींतल्यान, निर्मळ आचारवांतल्यान आनी परोपपरकारी भावनेंतल्यान ताणीं सर्व समान्याच्या जिविताक उभारी हाडपाचे कार्य केलां.
-कों.वि.सं.मं.
संत तुकारामः (पळेयात तुकाराम).
संताळः एक आदिवासी जमात. ह्या लोकांनी वसती बंगाल, बिहार आनी ओडिसा ह्या प्रदेशांनी आसा. तांकां संताळ, सांथाळ, सांवतार आनी सांवताळ अशींय नांवां आसात. संताळाच्या मूळस्थानाविशीं खूब आख्यायिका आसात. पूण तांची वसती पयलीं गंगेच्या देगणांनी आशिल्ली ह्या संबंदान एकमत आसा. हिंदू लोकांनी तो प्रदेश घेतकच संताळांनी छोटा नागपूरच्या दोंगराळ वाठाराचो आश्रम घेतलो. इ.स. 18 व्या शेंकड्यांत छोटा नागपूरचें पठार हेंच तांचें मखेल वसतिस्थान आशिल्लें. हजारीबाग, पालानाऊ, सिंगभूम हे तांचे बालेकिल्ले आशिल्ले पूण 18 व्या शेंकड्याचे निमाणेकडे रानां मारपाक सुरवात जातकच संताळ लोक ईशान्येवटेन राजमहाल दोंगुल्ल्यांकडे गेले. थंय दमिन इ-कोह हें तांचें मुखेल केंद्र जालें.
इ.स. 1790 च्या अदमासाक इंग्रजांनी बंगालांत जमीनदारी पद्दत सुरू केली. हिंदू वेपारी आनी सावकारांनी संताळ प्रदेशांत
