आपलें बस्तान बसोवन संताळांक खूब सतायले. तांच्यो जमनी घेतल्यो आनी तांकां गुलाम केले. हाका लागून संताळ लोकांनी तांचे आड बंड उबारलें. सुरवेक सनदशीर मार्ग आपणावन, सावकारशाय नश्ट करची आनी जमनीवयलो कर उणो करचो अशीं ताणीं स्थानिक अधिकाऱ्यांकडे मागणी केली. पूण तांची ही मागणी न्हयकारिल्ल्यान ताणीं हिंसेचो मार्ग घरलो. तेन्ना इंग्रजांनी लश्कराच्या आदारान तांचें बंड मोडून काडलें. इ.स. 1855 वर्सा ह्या बंडांत संताळांचे खूब हाल जाले आनी ते गंगा न्हंय हुंपून उत्तर बंगालांत आयले. बंडा उपरांत दमिन-इ-कोहासावन संताळ वसतीचो वेगळो असो संताळ परगणो निर्माण जालो. इंग्रजांनी तांचो वेगळो राज्यकारभार सुरू केलो. दर एका खेड्यांत मांझी वा पाटील नेमून ताचेकडे पोलीस अधिकारय दिले. सरकारान वेठबिगारीची पद्द्त बंद केली.
संताळ लोक उलयतात ते भाशेक संताळी अशें नांव आसा. ही एक पुर्विल्ली बोली आसून, तिचो आस्पाव मुंडा भाशा पंगडांत जाता.
संताळ लोक रानांत खोंपी बांदून रावतात. मध्यम वर्गीय लोकांच्यो दोन खोंपी आसतात. बडयांचेर माती मारून तांच्यो वण्टी उबारतात. वाशे कोंड्यांचे आसतात. पाखें तणान धांपतात. खोंपीच्या एका कोनशाक कुलदेव आनी पितरांखातीर इल्लीशी सुवात दवरतात. आंगणांत एके वटेन गोरवांचो गोठो, दुकरांखातीर जागो आनी कबुतरां खातीर खुराडें आसता. तांचे खोंपींत एक चारपाई, तांब्याचीं आयदनां, कांशाचे वाडगे, मातयेचीं आयदनां, सारन इतक्योच वस्तू आसतात. जेवणाखातीर ते साल रूखांचीं पानां आनी उदक पिवपाक त्या पानांचे दोणे वापरतात. कांय जाणांगेर भात कांडपाखातीर लांकडी वा फातराची उखळ आसता आनी पीठ दळपाखातीर दातें आसता.
बीरभूम जिल्ह्यांतल्या संताळ लोकांच्या खोंपींनी कोंड्यांच्यो खाटी, शेंदऱ्यो, लाकडाचे बांक, पेत्रोलाचे दिवे, पाटले, मुसळां, दातें आसता. घरगुती उपेगाचीं आयदनां तांब्या-पितुळचीं, अॅल्युमिनियमचीं आनी एनॅमलचीं आसतात.
संताळ लोक मध्यम उंचायेचे आसून, तांचें शरीर धडधाकट आसता. ते रंगान काळे आनी रूंद आनी चेपट्या नाकाचे आसतात. तांचे केंस कुरळे, भुंवयो धोणवा आकाराच्यो, मुखामळ गोल, मोठे दोळे आनी दाट ओंठ आसतात. तांच्या पोल्यांचीं हाडां मात्शीं वयर आयिल्लीं आसतात हे लोक खूब सहनशील आनी कश्टाळू आसतात.
शीत आनी दाळ हें तांचें नित्याचें जेवण. केन्नाय भाजी, मांस, नुस्तें, फळां, कंदमुळांय ते खातात. भातापसून हंडिया नांवांचो सोरो ते तयार करतात. मोहाच्या फुलांपसूनय ते कडक सोरो काडटात. ल्हान-व्हड सगळेजाण सोरो पितात. हालीं सरकारान हंडिया सोऱ्याचेर बंदी घाल्या. फकत परबे दिसाच सोरो काडपाची परवानगी दिल्या. हे लोक तंबाकू खातात आनी विडयो ओडटात.
संताळ कामगार लोक कमरेभोंवतणी कपड्याचो एक अशीर पटो गुठलायतात. ताका कोपणी म्हणटात. हेर दादले पुडवें न्हेसतात. बायलो साडयो न्हेसतात आनी धातूच्यो वा कंवचेच्यो वस्ती घालतात.
संताळांच्या पुराणा प्रमाण ठाकूरदेवान धर्तरेक उदकांतल्यान वयर काडली म्हणून हो सगळ्यांत श्रेश्ठ देव आसा. जल्मांत एक फावट तरी संताळान ताची पुजा करूंक जाय. माराङ्बुरू, मेरेको, जहर एरा, गोसाय एरा, परगणा बोंगा, मेझी बोंगा हे तांचे मुखेल बोंगा आसात. ते मनशाचें वायट करूंक शकतात देखून तांकां हे लाक कांबडी, बोकडी हांचे बळी दितात. ते राक्षस, वेताळ वा भुतां हांकांय मानतात. तांच्या दर एका खेड्यालागसार साळ रूखांचे एक बन आसता, ताका ‘जाहेर्थान’ म्हणटात. तातूंत गांवांतल्या मुखेल देवतांचें वास्तव्य आसता असो तांचो समज आसा.
संताळ लोकांत बारा पारी वा गोत्रां आसून तांच्यांत एकाच गोत्रांत लग्नां जायनात. दर एका गोत्राचीं जायतीं उपगोत्रां आसून, तांकां ‘खूत’ म्हणटात. अशे वट्ट 202 खूत आसात. दर एका खुताचे विंगड विंगड बोंगा कुलदेव आसतात. त्या त्या खुतांतल्या लोकांकच तांची पुजा करपाक मेळटा.
संताळ लोक लग्नाक ‘बापला’ अशें म्हणटात. तातूंत सात प्रकार आसात-1)किरीन बहू बापलाः किरीन बहू म्हळ्यार विकती घेतिल्ली सून. लग्नप्रकाराक समाजांत मान आसा. न्हवऱ्याचो आवय-बापूय मध्यस्थामार्फत लग्न जुळोवन व्हंकलेच्या आवय-बापायक देज दितात आनी लग्न करतात. 2)टुंकी दिप्ली बापलाः टुंकी म्हळ्यार टोपली. गरीब लोक अशे तरेन लग्न करतात. हातूंत दिवप-घेवप नासता. व्हंकल एका पाटल्यांत बसून न्हवऱ्यागेर वता. थंय न्हवरो तिच्या कपलाक शेंदूर लायता. 3)सगं बापलाः विधूर जेन्ना विधवेकडे वा घटस्फोट घेतिल्ले बायलेकडे लग्न करता, ताका संग अशें म्हणटात. 4)घरदी जांवय बापलाः एकूच चली आसल्यार तिच्या घोवाक घरजांवय करून ताणें व्हंकलेगेर कायमचें रावपाचें आसता. 5)किरीन जांवय बापलाः हाचो अर्थ विकतो जांवय-लग्न, असो जाता. एकाद्री चली लग्नापयलीं गुरवार जाली आनी त्या चल्याक एकाच गोत्राक लागून वा आनीक कसल्याय कारणाक लागून तिचेकडे लग्न करपाक मेळना तर ताणें तिका न्हवरो विकतो घेवन दिवंचो पडटा. म्हळ्यार लग्नाचो सगळो खर्च करचो पडटा. 6)इतुत बापलाः बळजबरीन एकाद्रे चलयेक शेंदूर लावन लग्न करप. 7)वीर बोलोक बापलाः एकाद्रो चलो, चलयेकडे लैंगीक संबंद जुळोवन, लग्न करीनासतना सोडून दिल्यार ती चली त्या चल्यागेर वचून बसता. तो चलो तिचेकडे लग्न करूंक तयार नासल्यार तें प्रकरण ग्रामपंचायतीकडे सोंपयतात. पूण अशीं लग्नां चडशीं जायनात.
संताळ लोकांगेर लग्न थारतकच साकरपुडो करतात.
