लग्नांत न्हवऱ्यान व्हंकलेच्या कपलाक शेंदूर लावप होच लग्नांतलो मुखेल विधी आसता. दीसभर दोगांय उपाशी आशिल्ल्यान दोगांय एकठांय जेवतात. उपरांत व्हंकलेक न्हवऱ्याच्या गोत्रांत प्रवेश मेळ्ळो अशें म्हणटात.
दर एका संताळ मनशाचे जिणेंत जनम चटियर, काको चटियर, लग्नविधी आनी अंत्यसंकार हे चार म्हत्वाचे विधी आसतात.
जनम चटियर म्हळ्यार जल्मिविधी. चलो जाल्यार पांचव्या दिसा आनी चली जाल्यार तिसऱ्या दिसा हो विधी करतात आनी भुरग्याक नांव दवरतात. काको चटियर हो विधी करतकच भुरग्याक समाजांत प्रवेश मेळटा. हो विधी केल्याबगर कोणाक लग्न करपाक मेळना. सादारणपणान चार ते बारा वर्सांच्या दरम्यान चल्याचो हो विधी करतात.
संताळ लोकांत, मनीस मरतकच ताका तेल लावन उपरांत जाळटात. मेल्ल्या मनशाचो व्हडलो चलो वा लागींचो सोयरो चितेक अग्नी दिता. मडें जळटकच ताचे कवटेचो थोडो भाग आनी गळ्याकडलीं दोन हाडां काडून घेवन तीं धुवून एका मडक्यांत दवरतात. सुगीचो सण जातकच म्हळ्यार डिसेंबर म्हयन्यांत ताच्यो अस्थी दामोदर न्हंयेत वा कोपई न्हंयेत सोडटात. ह्या विधीक जान बाहा अशें म्हणटात. पितरांच्या नांवांन बलिदान करून त्या दिसा मेल्ल्या मनशाच्या सोयऱ्यांक आनी गावंकऱ्यांक जेवण दितात. न्हंयेचे देगेर मेल्ल्या मनशाच्या आनी पितरांच्या नांवांन कपडे, पितुळाची थाळी, दातवणाच्यो काड्यो ह्यो वस्तू दवरतात. ह्या विधीन मृतात्मो आपल्या पितरांक वचून मेळटा असो समज आसा.
संताळ दर वर्सा इरोक सिम, हरियर सिम, इरी गुंडली नाडवाई, जंथर, सोहराय, माघ सिम, बाहा छटा पोरोब, जत्रा पोरोब आनी पटा वा पोटा परब हे सण मनयतात. पयल्या सात सणांवेळार मुखेल बोंगांची पुजा करतात. पयले पांच सण शेताच्या विंगड विंगड अवस्थांकडे संबंदीत आसात.
हे लोक जादू आनी बोंगा हांचेपसून आपली राखण करपाखातीर जान गुरू आनी ओझा गुरू हांचो आदार घेतात. ओझा गुरू हो मनीस दुयेंत पडल्यार ताका झाडापाल्याचीं वखदां दिवन, मंत्रतंत्र म्हणून बलिदानय करतात. संताळांक झाडपालो, वनस्पत आनी मुळां हांचेपसून मेळपी तीनशें पांच तरांनी वखदां खबर आसात. गोरवांखातीर तांचेकडे पंदरा वखदां आसात. तशेंच ते गंडेदोरे आनी ताईत हांचोय उपेग करतात.
शेती हो तांचो मुखेल धंदो आसा. तशेंच ते गोरवां पोसप, शिकार, नुस्तेंमारी, मजुरी आनी घरकाम हेय धंदे करतात. शेतांत ते भात, जोंधळो, बाजरी,कड्डण,गंव जव वाटणो,हरभरो,तंबाकू तशेंच भाजीपालो पिकयतात. तेचभशेन हे लोक व्हड प्रमाणांत च्या मळ्यांनी मजुरी करतात. लोहमार्ग तयार करप, कोळसो आनी अभ्रक हांच्यो खाणी, भाताच्यो गिरण्यो, पोलादाचे कारखाने हांगाय हे लोक आतां मजूर म्हणून काम करतात.
दर एका गांवाचो कारभार पंचायतीवतीन चलता. तातूंत सात अधिकारी आसतात ते अशे-1)मांझी वा पाटील 2)परणिक वा उपपाटील 3)नायके वा आतो नायके. हो गांवांचो पुरोयत वा भगत आसता. तो जात्रेक गांवांगतल्या देवांची पुजा करता. 4)कुडाम नायके हो, रानांत रावपी स्थानिक भुतांक संतुश्ट करता. 5)जोग-मांझी हो गांवांतल्या तरनाट्यांच्या नैतिक आचरणांचेर नदर दवरता. 6)जोग-परणिक हो परणिकांक आदार करता. 7)गोडेत हो पंचायतीचे रकाद पावयता. खेड्याचे स्थापनेवेळार ह्या अधिकाऱ्यांची वेंचणूक जाता. वंशपरंपरेन तांचो अधिकार चलता. गांवांच्या हिताची राखण करप हें पंचायतीचें मुखेल काम आसता.
धा ते बारा खेड्यांचो मेळून एक पंगड जाता. ताचें फुडारपण करपी मनशाक परगणा वा परगणाइत म्हणटात. ह्या पंगडाचीय एक पंचायत आसता. तातूंत सगळ्या खेड्यांचे मांक्षी आनी प्रतिश्ठित लोकांचो आस्पाव आसता. दोन खेड्यांतले वादाचे प्रस्न हे पंचायतींत सोडयतात.
बासरी हें तांचें आवडटें वाद्य. ल्हानपणासावन भुरग्यांक बासरी वाजोवंक शिकयतात. सांजवेळा जोगमांझीच्या घरासामकार तरनाटे बासरी आनी धोल वाजोवंक लागतकच चलयो नटून थटून थंय नाचूंक येतात.
एकुणिसाव्या शेंकड्याचे निमाणे संताळांचो किरिस्तांव मिशनऱ्यांकडे संबंद आयलो. इ.स.1860 वर्सा इंग्लंडचे चर्च मिशनरी सोसायटीच्या कार्यकर्त्यांनी संताळ परगण्यांत कार्य करपाक सुरवात केली आनी थोडे संताळ किरिस्तांव जाले. किरिस्तांव मिशनऱ्यांनी संताळांभितर एक म्हत्वाचें कार्य केलें तें म्हळ्यार तांचे बोलीभाशेखातीर स्वतंत्र लिपी तयार करून शाळा सुरू केल्यो. आधुनीक काळाचो परिणाम हेर जमातीसारकोच संताळ जमातीचेरय जाला आनी देखून तांच्या चालीरितींनी, आचारविचारांनी बदल घडत रावला.
-कों.वि.सं.मं.
संन्यासः संवसार सोडून विरक्तपणान देवभक्ती वा आध्यात्मिक साधना करपाची अवस्था काम्य कर्मांचो त्याग म्हणजेच संन्यास अशीय ताची व्याख्या आसा. तशेंच आश्रमवेवस्थेंतलो तो चवथो आश्रम.
संन्यास केन्ना घेवंचो त्याविशीं मनुस्मृतींत दिल्लो श्र्लोक असो आसा-
वनेषु च विह्रत्यैवं तृतीयं भागमायुषः ।
चतुर्थमायुषो भागं त्यक्त्वा सङ्गान् परिव्रजेत् ।।
अर्थ-अशे तरेन जिविताचो तिसरो वांटो रानांत घालोवन आयुश्याच्या
