संग्रह उल्लेख करपासारखो आसता. ह्याच संग्रहांचे परंपरेंत बल्लाळाचो भोजप्रबंध (सोळावो शेंकडो) येता.
महाभारत आनी पंचतंत्र ह्यासारक्या ग्रंथातल्या बोधकथांनी राजनीती आनी वेव्हात हांचीं तत्वां आसात. तांचो उगम, विकास आनी रचनातंत्र आनी भारतीय आसा. ह्या वाङ्मयांत विष्णुशर्माचें गध्यपध्यात्मक पंचतंत्र (इ.स.चो 3रो शेंकडो) प्रसिद्द आसा. पंचतंत्राचो इ.स.570 पयलीं पहलवी भाशेंत अणकार जालो. तो आयज उपलब्ध ना. पूण ताचेवयल्यान जाल्ले सीरीयन आनी अरबी अणकार उपलब्ध आसात. आयज ब्या ग्रंथाचे ‘तंत्र’ ह्या नांवान पांच भाग आसात म्हणूनच हें ‘पंचतंत्र’. पयलीं ते बारा आसुंये. ह्याच एका हिंदी अणकाराचो अल्- बिरूनीन (11 वो शेंकडो), लॅटीन तसोच इंग्लीश (16 वो शेंकडो) अशे 50 विदेश भांशानी मुखेल भारतीय भाशंनी अणकार जाल्यात. हांतुंतल्या ब-याच कथांचो आनी हेर कांय कथांचोय ’हितापदेश’ ह्या नांवाचो बंगालांतल्या नारायण पंडितान (इ.स.11 वो शेंकडो) केल्लो संग्रहय लोकप्रिय आसा. पंचतंत्र आनी हितोपदेश हांचे शिक्षणशास्त्राच्या इतिहासांतलें स्थान म्हत्वाचें आसा. कुट्ट्नीमत ह्या पध्यमय ग्रंथांत गामोदरभट्टान (8वो शेंकडो) कामशास्त्र कथेच्या स्वरूपांत मांडलें. कुट्टनामतांतलीं पात्रां सगळी बृहत्कथेंत परत परत आयल्यांत.
ललित पद्दतीन शास्त्राचीं तत्वां नांडपी आनीकय ग्रंथ संस्कृत साहित्यांत आसात. तातूंत पाणिनीय व्याकरणाचें विवरण करपी ‘भट्टिकाव्य’ वा ‘रावणवध’ हें भट्टी- कवीचें (इ.स.चो 6-7 वो शेंकडो) महाकाव्य आनी अध्यात्मक शास्त्रांतली प्रेमयां मांडपी ‘प्रबोधचंद्रोदय’ हें कृष्णमिश्राचें (इ.स.चो 11 वो शेंकडो) नाटक हांचो उल्लेख करूंक जाय. बृहकथेंत खूबश्या इतिहासीक व्याक्तींचे कथा, दंतकथा तेचभशेन राजांच्यो वंशावळी आयल्यात. प्रचीन शिलालेख हें एक नदरेन इतिहासीक वाङ्मयच आसा. बाणभट्टाचें हर्षचरित, वाक्पतिराजाचें (इ.स.चो 8वो शेंकडो) प्राकृत गउडवह काव्य, पद्मगुप्ताचें नवसाहसांकचरित, बिल्हणाचें विक्रमांकदेवचरित हीं इतिहासीक व्याक्तींचेर बरयल्लीं चरित्रकाव्यां हीं इतिहासापरस चड काव्यां आसात. इतके लांब संस्कृत परंपरेंत इतिहास म्हणपासारको ग्रंथ बाराव्या शेंकड्यांत कल्हणान ‘राजतरंगिणी’ हो बरयलो.
आर्विल्लें वाङ्मय- कर्नाटकांतल्या गोकर्ण हांगाच्या ब्रह्मर्षी देवरात हाणें 50 सूक्तांचो, 448 ऋचांचो ‘छंदोदर्शन’ हो संग्रह बरयलो. ह्या ऋचांचेर देवरातांचो गुरू वासिष्ठ गणपतिमुनी हाणें भाष्य बरयलां. इ.स. 1917 त चेन्नई (मद्रास) राज्यांत रेणुकाब क्षेत्रांत ‘पउवेट’ गांवांत तप:पूत देवरात समाधीचे अवस्थेंत आसतना ताच्या तोंडातल्यान अयिल्ले मंत्रर्वण गणपतिमुनीन बरावन घेतले. हो क्रम 16 दीस चललो. ह्या काळांत बरोवन घेतील्ले सगळे मंत्र प्रस्तुत संग्रहांत आसात. देवराताचें संस्कृत भाशेचेर प्रभुत्व नासतना ताच्या तोंडातल्यान आयिल्ली छंदोनय वाणी दैवी प्रतिभेचोच आविश्कार मानपाक जाय, अशें हे प्रस्तावनेंत म्हळां. ह्या ऋचा गायत्री, अनुष्टुभ्, त्रिश्टुभ आनी जगती ह्या चार छंदानी आनी मित्र, आत्मन, सवितृ, सरस्वती, ब्रम्हणस्पता ह्या वैदिक देवतांत उद्धेशून रचलायत.
जगन्नाथा उपरांतच्या संस्कृत वाङ्मयांत महाकाव्यां, लघुकाव्यां, चंपू, नाटकां, ललित, गध्य, स्तोत्रां, शुभाषितां शगळें आसा. चडश्या ग्रंथाचे विसक्ष रामायण, महाभारत, शैव आनी वैष्णव पुराणांत हातंतल्यान घेतिल्ले आसात. तेचभशेन आचार्य कवींक आश्रय दिवपी राजे, राजवंश, घनिश हांची चरित्रां, पराक्रम, कार्य कांय ग्रंथांचे विशय आसात. कांय जैन मुनींच्या चरित्रंचेरय ग्रंथरचना जाल्या. पुर्विल्ल्या काळंत सम्राट हर्षवर्धनय एक विख्यात काव्याचो विशय जाला.
पूर्वपरंपरेप्रमाण जें वाङ्मय निर्माण जाल्लें त्या रचनांच्या महाकाव्यांचे दान, तान, सात अर्थ काडूंक येतात अशे तरेन महाकाव्यां रचपाचो कांय कवींनी यत्न केलो. दर एका श्र्लोकाचो एक अर्थ कृष्णकथेक आनी दुसरो अर्थ रामकथेक लागूं येता अशीं काव्या रचपाक कवींक धन्यताथ दिसली. यादवराघवीय (वेंकटाध्वारी, इ.स.चो 17 वो सेंकडो) हें काव्या सारकें वाचलें जाल्यार एक अर्थ आनी उरफाटे वाचल्यार दिसरो अर्थ राघवयादव पांडवीय (चिदंबर, 17 वो शेंकडो), पंचकल्याणचंपू (चिदंबर), सप्तसंधान महाकाव्य (मेघ विजय गणी, 17 वो शेंकडो) अशे तरेचीं कांय काव्यां आसात. ह्या वर्गांत ‘कोसल भोसलीय’ (शेषाचल, 18 वो शेंकडो) हो एक ग्रंखय आसा. कलिदूषण (घनश्याम, 18 वो शेंकडो) हें काव्या संस्कृत म्हणुनूय वाचूंक येता अशी कवीन खुबी केल्या. म्हळ्यार सगळें काव्य भाशाश्र्लोशांत. असे तरेचे आनीक काव्या ना. ‘कंकणबंधरामायण’ (कृष्णमूर्ती, 19वो शेंकडो) हातूंत 32 अक्षरांचे वाटकुळें (कांकण) पध्य आसा. तातूंत गर एका अक्षरापासून फुडें 32 अक्षरां वाचल्यार एक नवें पुराय पध्य तयार जाता. सगळी मेळून 64 पध्यांनी रामायण पुराय जाता. असेच धर्तेचेर आनीक एका कवीन 32 अक्षरांच्या एका पध्याचे 128 अर्थ जांव येतात असी रचना केलीं. अशी येवजण फकत संस्कृत भाशेंतच जांव येता. व्याकरण आनी अलंकारशास्त्र हांच्या तत्वांचीं,रूपांचीं उदाहरणां दिवपाखातीर काव्या हे संस्कृतांतच शक्य आसा. भट्टीन अशे तरेच्या काव्यांचें मुळावण घातलें. हेर कवींनीय ही परंपरा फुडें चलयली. अलंकाराची उदाहरणां दिवपी अशीं काव्यां रामचंद्रापासून सुरू जावन लेकमान्य टिळकामेरेन पावलीं. रूपकात्मक वा लाक्षणिक नाटकांचो प्रकार ह्याच वर्गांत आस्पावता. कृष्णमिश्रा यती (इ.स. चो 12वो सेंकडो) हाणें प्रभोधचंद्रोदय बरोवन बो प्रकार निर्माण केलो. हेया वर्गांतल्या साहित्यांत न्यायशास्त्रावयलें ‘अनुमितिपरिणय’ (नरसिंह, 18वो
