लागुनच जीवेंपण तिगून उरलां. हे मुक्तकपरंपरेक सोबतली अशी रचना आयज लेगीत संस्कृतांत जायत आसा. संस्कृत साहित्यांत बायलांचोय हातभार लागला. मम्मटासारख्या काव्यमीमांसकांनी शीला भट्टारिकेसारके कवयित्रींचीं पध्यां उत्तर काव्याचीं उदाहरणां म्हणून दाखयल्यांत. तशेंच णव्या शेंकड्यांतल्या विज्जिका, विकटनितंबा हांच्याय नांवांचो उल्लेख करूंक जाय.
लघुकाव्या आनी मुक्तककाव्यां हांचे जोडयेक संस्कृतांतल्या आनीक एका काव्यवर्गाचो उल्लेख करूंक जाय तो स्तोत्रकाव्यांचो. एकाद्रो देवतेविशीं, देवासमान व्याक्तीविशीं आपल्या मनांतलो भाव कवीन शब्दांच्या रूपान उक्तो करतकच तें स्तोत्र जाता. हें वाङ्मय खूब पोरनें. ऋग्वेदांतलीं सूक्तां हीं स्तोत्रांतच आसता. अशींच स्तोत्रां फुडें अभिजात संस्कृतांत व्हड ग्रंथांतल्यान आनी स्वतंत्रपणान रचप जालीं. संस्कृत, लोकांच्या तोंडान जितें जावें दवरपाचें आनी वाचाशुघ्दीचो संस्कार करपाचें खूब मोलादीक अशें कार्य स्तोत्रवाङ्मयान केलां.
गध्य वाङ्मय- हाचो इतिहास यजुर्वेद यंहितेसावन सुरू जाता. ललित गध्यातलें कांय शिलालेख दुस-या शेंकड्यासावन मेळटात. ललित गध्यशैलींतलो सगळ्यांत पोरनो ग्रंथ म्हळ्यार सुबंधूची ‘वासवदत्ता’. ताचे उपरांत ‘कादंबरी’ ही कल्पित कथा आनी ‘हर्षचरित’ ह्यो इतिहासाश्रित आख्यायिका बरोवन बाणभट्टान गध्याच्या सौंदर्याची आनी सामर्थ्याची प्रचिती दाखयली. बाणभट्टा उपरांत येता तो ‘दशकुमारचरित’ कार दंडी. सुबंधू, बाण, दंडी हाणीं रुळयल्ली ललित गध्याची परंपरा फुडेंय चालू उरली. तिचेर बाणभट्टाचो सगळ्यांत चड प्रभाव आसा. पूण शुध्द गध्यांत पध्याच्या मनान खूब उणे ग्रंथ निर्माण जाले कारण गध्य आनी पध्य हांच्या मिश्रणान केल्ली रचना उपरांत चड लोकप्रिय जाली.
चंपू वाङ्मय- गध्य आनी पध्य हांचे निश्रित रचनेक संस्कृत परंपरेंत ‘चंपू’ अशें नांव आसा. पूण नाटकाभशेन चंपू हें द्दश्य काव्य नासून श्राव्य काव्य आसा कारण चंपूंत नाटकांत आसतात तशे संवाद नासतात. तातूंत सगळें कथन कवीचें आनी एकाच ढंगाचें आसता. मदल्या काळांत बौध्द जातककथांच्या संस्कृत रुपांतरांनी आनी कांय शिलालेखांनी हे शैलीचें स्वरूप दिसता. ह्या काळांत हे शैलींत कांय ग्रंथ निर्माण जाले आसुंये, कारण दंडीच्या काव्यरदर्शांत चंपूचें लक्षण आयलां. ह्या स्वरूपाची सगळ्यांत पोरनी अशी आयज उपलब्ध आशिल्ली रचना त्रिविक्रमभट्टाची ‘नलचंपू’.ही चंपू अपूर्ण आसा. हिचे फाटल्यान कांय चंपू जैन पुराणांच्या आदारान रचिल्ल्यो मेळटात. तातूंत ‘यशस्तिलकचंपू’ तशेंच भोज राजान रामकथेचेर, अभिनवकालिदासान भागवताचेर आनी अनंतकवीन महाबभारतकथेचेर चंपू रचल्यात. वेंकटाध्वराच्या चार चंपूभितर विश्र्व गुणादर्शचंपू चड प्रसिद्द आसा. हे शैलीचे सुमार अडीजशें ग्रंथ उपलब्ध आसात.
नाट्यवाङ्मय- संस्कृत नाटकाचो उगम ऋगवेदांतल्या संवादसूक्तांत आशिल्ल्याचें अभ्यासक मानता. ते उपरांतच्या काळांतलें वाङ्मय, स्थलशिल्प हांचेवयल्यान नाट्यकाव्य, नाट्यप्रयोग, नाट्यमीमांसा अश्या आंगांनी ही कला विकासित जायत गेली अशें समजता. संस्कृत वाङ्मयांत आयज उपलब्ध आशिल्ल्या नाटकांची संख्या सुमार 650 आसा. सगळ्यांत प्राचीन उपलब्ध ग्रंथाचो कर्तो भरत आसा. भासाच्या उपलब्ध ‘भासनाटकचक्रा’ त सगळ्यांत श्रेश्ठ अशें ‘स्वप्नवासवदत्त’ हें नाटक आसा. भासाचें ल्हानांत ल्हान नाटक एक अंकाचें आनी सगळ्यांत व्हड स अंकाचें आसा. ताच्या उपरांतसात अंकी, धा अंकी, चवदा अंकी नाटकां बरावप जाली. भवभूतीचीं तीन नाटका उपलब्ध आसात पूण ताका कविकीर्त मेळ्ळी ती उत्तर रानचरिताक लागून. भास- कालिदास- भवभूती हांचे भशेन आनीकय कांय प्रतिभासंपन्न नाटककार जावन गेले. तातूंत मृच्छकटिककार शूद्रक, मुद्राराक्षसकार विशखदत्त आनी वेणिसंहारकार भट्ट नारायण हांचीं नांवां घेवंक जाय. ह्या नाटककारांचे अनुकरण करपी हर्षसारके (सातवो शेंकडो) बरेंचशे नाटककार संस्कृतांत जावन गेले. संस्कृत नाटकांतले संवादक- प्राकृतमिश्र आसतात. कारण प्रकृत ही संस्कृतापरस वेगळी भास न्हय. फकत प्राकृतांत रचिल्लीं नाटकां उपलब्ध आसता जशें राजशेखराचें ‘कर्पूरमंजरी’ हें संस्कृत नाट्यवाङ्मयांत ‘भाण’ आनी ‘प्रहसन’ ह्यो स्वतंत्र वर्गाच्यो खाशेल्यो कृतीय आसात
गुणाढ्याची (सनपयलीं पयलो- चवथो शेंकडो) ‘बृहत्कथा’ हो मूळ पैशाची भाशेंत आशिल्लो. सध्या हो ग्रंथ उपलब्ध ना. पूण त्या ग्रंथाचें स्वरूप, तीन संस्कृत पध्यमय अणकारांवयल्यान कळटा. बुध्दस्वामीचो बृहत्कथा- श्र्लोकसंग्रह (इ.स.टो. 8-9 वो शेंकडो) क्षेनेंद्राची बृहत्कथामंजरी (11वो शेंकडो) आनी सोमदेवाचो कथालरित्सागर (11वो शेंकडो) ह्या तीनय ग्रंथानी निमाणचो अणकार चड विस्तारान आसून सादारणपणान 24,000 श्र्लोकसंख्येचो आसा. बृहत्कथा ह्या ग्रंथान कथावस्थू आनी समाजाच्या सगळ्या थरांचें चित्रण केल्लें आसून ताच्या फुडल्या संस्कृत साहित्यिकांनी मूळ कथाबीज बृहत्कथेंतल्यान घेतलां.
पाली जातककथांचें अलंकृत संस्कृत संस्करण ‘जातकमाला’ ह्या आर्यशूराच्या संग्रहांत दिसता. ख्रि.434 वर्सा हाचो चिनी भाशेंत अणकार जाला हाचेवयल्यान मूळ संग्रह चवथ्या शेंकड्या पयलींचो थारता. बृहत्कथेंतले लोककथेच्या स्त्रोतांतल्यान आनी ताच्या सांगातान निर्माण जाल्ल्या कथावाङ्मय ‘वेतालपंचविंशतिका’ (वेताळ पंचविशीं), ‘शुकसप्तति’ (शुकबहात्तरी), ‘सिंहासनव्दात्रिंशिका’(सिंहासनबत्तिशी) ह्या नांवांनी प्रसिद्द आशिल्ल्या कथा संग्रहाचो पयली उल्लेख करूंक जाय. ह्या स्वरूपाचे संग्रह फुडें जैन परंपरेंतय जाले. तातूंत मेरुतुंगाचो प्रबंधचिंतामणि आनी राजशेखराचो प्रबंधकोश हे चवदाव्या शेंकड्यांतले
