जोडयेन खूबकडे प्राचीन आख्यान अश्या अर्थान आयला. पूण थंय विशिश्ट ग्रंथाचो अभिप्राय नासून विसयाचो आसा. आयज उपलब्ध आशिल्ल्या पुराणांच्या नांवांचो प्रत्यक्ष निर्देश मेलटा तो सूत्रकालासावन. हातूंत येवपी इतिहासीक राजांचे नामावळींत हर्षवर्धन वा ताच्या फुडल्या राजांचो उल्लेख मेळना. हाचेवयल्यान प्राचीन पराणांचे रचणुकेचो काळ सनपयली. 500 ते इ.स. 600 हो थारता. कांय पुराणां सातव्या शेंकड्याचे फुडेंय निर्माण जायत उरली.
उगमाच्या नदरेन महाभारत, रामायण आनी पुराणां हांच्यांत भेट ना. महाभारतांतच एकिकडें महाभारताचो पुराण ह्या नांवान उल्लेख आसा. हेर पुराणांप्रमाण ताचो प्रवचनकारय सौती आसा. पुराण वाङ्मय खंयच्या तरी देवतेच्या भक्तिसंप्रदायाक धरून निर्माण जालें. फुडल्या काळंतल्या ब-याचशा साहित्यकृतांचो उगम पुराणवाङ्मयांत आसून. भागवतासारकीं कांय पुराणांय साहित्यगुणसंपन्न आसात. स्तोत्रवाङ्मयाचोय उगम पुराण वाङ्मयांतच आसा.
संहिता, आगम, तंत्र - हे वाङ्मय भक्तिवाङ्मयाच्याच संप्रदायांत आस्पावता. हातुंतल्यो संहिता वैष्णवांच्यो, आगम शैवांच्यो आनी तंत्रां शक्तांचीं. पूण ह्या सगळ्यांचो तांत्रिक वाङ्मय म्हणून उल्लेख करप जाता. इ.स. च्या 5 व्या वा 6 व्या शेंकड्यांत ह्या वाङ्मयाचो आरंभ जालो आसुंये. 7 व्या-8 व्या शेंकड्यांत ह्या हिंदू तंत्राचो बौध्द संप्रदायांतय प्रवेश जालो आनी थोड्याच काळांत बौध्द तंत्राचो चिनी आनी तिबेटी भाशांनी अणकार जाले. तंत्रवाङ्मयांत आर्य आनी आर्येतर संस्कृतींचे मिश्रण जालां. धर्मतिहासाचे नदरेन हें वाङ्मय चड मोलादीक आसा. ह्या वाङ्मयाची व्याप्ती हिंदूधर्मापुरतीच मर्यादीत नासून, बौध्द आनी जैन परंपरांचेय ह्या स्वरूपाचें स्वताचें वाङ्मय आसा. ‘ललितविस्तार ‘(सनपयलीं पयलो शेंकडो) हो बौध्द परंपरेंतलो ग्रंथ स्वताक पुराणाच म्हणटा. सध्दर्मपुंडरीक, कारंडव्यूह हे ग्रंथ (इ.स. चो पयलो- दुसरो शेंकडो), ‘महावस्तु’ ग्रंथंतले कांय वेचे (सनपयलीं तिसरो शेंकडो) हाचे स्वरूप पुराणवाङ्मयासारकेंच आसा. सातव्या शेंकड्यासावन फुडें जैनांचीं पुराणां मेळटात. तांतूत पद्मपुराण, हरिवंशपुराण, आदिपुराण, महापुराण, पांडवपुराण हीं पुराणां आसात.
महाकाव्यां- अभिजात संस्कृत महाकाव्यांचीं लक्षणां ज्या सुरवेक कृतींवयल्यान घडलीं, तातूंत अश्र्वघोषाच्या कृतींचो आस्पाव करूंक जाय. वाल्मीकीच्या रामायण उपरांत संस्कृत वाङ्मयांतलें म्हाकाव्या म्हळ्यार अश्र्वघोषाचें बुध्दचरित. तेच भशेन भारतीय परंपरा आनी अस्तंती अभ्यासक सगळ्यांत श्रेश्ठ संस्कृत कवी म्हणून कालिदासाचें नांव घेतात. अभिजात संस्कृत वाङ्मयांत जीं ‘पंच महाकाव्यां’ प्रसिद्द आसात, तातुंतलीं दोन कालिदासाचीं (रघुवंश आनी कुमारसंभव) आनी भारवीचें किरातार्जुनीय, माघाचें शिशुपालवध आनी श्रीहर्षाचें नैषधचरित. उपरांत दोन दोन अर्थ आशिल्लीं महाकाव्यां बरोवप सुरू केलें. देखीक- रघवपाण्डवीय.
महाकाव्याचे नेम संकेत जाचक दिशिल्ल्यान कदाचित संस्कृत कवींनी संकेतमुक्त आविश्काराखातीर नवे प्रकार सोदून काडले. तातुंतलो एक खंडकाव्य आनी दुसरो मुक्तककाव्य. कालिदासाचें मेघदूत हो अभिजात संस्कृत खंडकाव्याचो पयलो आविश्कार. सुटसुटीत आकार, जंय कथेचें चडशें बंधन ना, एकदम विरहान सुरवात करून संदेश सांगिनाफुडें शेवट. मेघदूतान दाखयल्ल्या मार्गाचो खूब जाणांनी अनुकरण केलें आनी संस्कृतांत संदेशकाव्यांची एक व्हड माळ तयार जाली. देखीक ,बिल्हणाची चौरपंचाशिका, जयदेवाचें ‘गीतगोविंद ‘.
मुक्तककाव्याचो प्रकार संस्कृत कविंक खुबूच सोयीचो दिसलो. एकाद्री ह्रद कल्पना येवजली म्हणजे अनुरूप आकाराच्या वृतांत ती मांडप.कालिदासाचो ‘ऋतुसंहार‘ म्हळ्यार मुक्तकांचोच संग्रह. बरेचशे संग्रह शंबर शंबर पंध्यांचे आसात. तांका ‘शतककाव्यां’ म्हणपाची पद्दत आसा. मुक्तसंग्रहांतल्या कवीभितर खूब वैचित्र्य आसा. तातूंत बायल्यो, दादले, यती, गृहस्थ आसात. तशेच वैदिक, अवैदिक, राजे, रंक, पंडित, अपंडित अशे खूब आसात. संस्कृत काव्यमीमांसकांनी ह्या सगळ्यांची दखल घेतली आनी काव्याचें अशें लक्षण केलें की जें ल्हानांत ल्हान मुक्तकाकय उपपन्न जातलें मुक्तक साहित्याचो काव्यमीमांसेचेर पडिल्लो हो प्रभाव लक्षणीय आसा. अशें मुक्तकात्मक संग्रह कालिदासासारक्या कवींचेंय आसता. कालिदासाफाटल्यान भर्तृहरीन नीतिशतक, श्रृंगारशतक आनी वैराग्यशतक हे सारके संग्रह केले. अमरूचें अमरूसतक (इ.स.चो 8 वो- 9वो शेंकडो), भल्लटाचें ‘भल्लटशतक’ (इ.स.चो 9 वो शेंकडो). तेचभशेन विंगड विंगड विसयांचेर भरपूर ग्रंथरचना करपी क्षेमेंद्राचे (इ.स. 11वो शेंकडो) खूब मुक्तकसंग्रह आसात. कवींद्रवचनसमुच्चय, वल्लभदेवाची ‘सुभाषितावली’, श्रीधरदासाचें ‘सदुक्तिकर्णामृत’, जल्हणाची ‘सुक्तिमुक्तावली’, ‘शार्ङगधरपध्दती ‘. हे इ.स. च्या 11 व्या शेंकड्या उपरांतचे कांय उल्लेखनीय संग्रह आसात. जगन्नाथ पंडितानय आपलया स्फुट कवनांचो संग्रह करुन ताका ‘भमिनीविलास’ अशें नांव दिलें. जगन्नाथा उपरांत संस्कृत वाङ्मयनिर्मिती सोंपली अशें कांय संस्कृतज्ञ मानतात. पूण संस्कृत वाङ्मयाची निर्मिती ते उपरांतय अखंडपणान चालू उरला ती आयच्या काळामेरेन पावल्या. विशयाक अनुरूप अभिव्यक्तिप्रकार सोदपी साहित्यिकाची कल्पक प्रतिभा आशिल्ले संस्कृत कवी खुबूच कमी प्रमाणांत दिसतात. तातूंत ‘कलिविडंबन’ कार नीकंठ दीक्षित आनी ‘महिषशतक’ कार वांछेश्र्वर ह्या अनुक्रमान सतराव्या आनी अठराव्या शेंकड्यांतल्या कवीचो आसपाव जाता. महाकवींच्या काव्यांतल्यान सहजतायेन दिसना अशी अक गजाल मुक्तककवींच्या कांय रचनांनी दिसता. ती म्हळ्यार समकातीन जीणेचें चित्रण. शेंकड्यांनी वर्सांच्या संस्कृत साहित्यांत, मुक्तककवींक
