संहितेंत म्हळां.
साम म्हळ्यार प्रिय वा प्रियकर वचन. कांयकडे गान ह्या अर्थान हो शब्द घेतला. सामवेदांत ऋगवेदांतले जायते मंत्र घतिल्ले आसून ताच्या आदारान जें गायन करतात ताका साम म्हण्टात. कांयकडेन ऋगवेद मंत्राकच साम म्हणिल्लें आसा. साम शब्दाची एक खाशेली विरूक्तीबृहदारण्यकांत मेळटा ती अशी- सा - च अमश्चेति तत् साम्न : सामत्वम् | (बृहदा .१.३.२२) : अर्थ- सा म्हळ्यार ऋचा आनी अम म्हळ्यार गांधाराची स्वर सोदून मेळून साम जाता. हाचेवयल्यान ऋचेकडे संबंदीत अशें स्वरप्रधान गायन म्हळ्यार साम असो ताचो अरेथ जात.ऋचा आनी साम हांच्यामदलो गाड संबंद दाखोवपाखातीर एतरेय ब्रह्माणांत त्या दोगांयमदीं दांपत्यभावाची कल्पना केल्ली आसा.
' सामानि यो वेत्ति स वेद तत्वम् ' दाका साम खबर आसा ताकाच वेदांचे गुपीत कळटा अशें बृहद्देवतेंत म्हळां. ' वेदानां सामवेदोS स्मि ' (सगळ्या वेदांत हांव साम वेद आसा) अशें श्रीकृष्णान म्हणिल्लें आसा. ओमकार हें सामवेदाचें सार आशिल्ल्याचें छांदोभ्यांत म्हळां. ऋग्वेद आनी अर्थवेद ह्या दोनय वेदांत सामवेदाची प्रशस्ती मेळटा. पुर्विल्ल्या वैदिक साहित्यांत वेगवेगळीं सामाचीं नांवा मेळटात. वैरूप, बृहत, रैवत, गायत्र, भद्र ही सामांची नांवां ऋग्वेदांत मेळटात. यजुर्वेदांत हीं नांवां रथंतर, वैराज्य, वैखानस, वामदेव्य, शाक्वर, रैवत, अभीवर्त अशीं मेळटात. एतरेय ब्राह्मणांत हीं नांवां नौधस, रौख, अग्नीश्टोमीय अशीं मेळटात.
सामवेद आनी यज्ञसंस्था: यज्ञसंस्थेचो विचार केल्यार ऋग्यजु : साम ह्या तिनय वेदांचो यज्ञाकडे साक्षात संबंद मेळटा. यज्ञांतली वेगवेगळी कर्मां करपी ऋत्विज वेगवेगळे आसात आनी तांकां वेगवेगळीं नांवांय आसतात. देवतांक खोशीकरपाक ऋचांचे गायन करपाचें काम सामवेद्यांचें आसा. तें करपी चार ऋत्विजांचो एक गट आसता. ताच्या मुखेल्याक उदगाता म्हण्टात. एकाद्रें साम तयारजालें म्हण्टकच ताच्या गायनाचे पांच अवयव जातात. ते अशे- (१)प्रस्ताव : हो मंत्राचो सुखेचो भाग आसून ताची सुवात हुं अशा उच्चारन जाता. गायक गटांतलो प्रस्तोता हो ह्या अवयवाचें गायन करता (२)उदगीथ : ह्या अवयाचे सुरवेक ओम उच्चारतात आनी उदगातो हो अवयव उच्च स्वरांत गायता. (३)प्रतिहार : हाचो अर्थ दोन पदांक जोडपी असो जाता. होच निमाणो जो ओमकार येता तो प्रतिहर्ता गायता.(४)उपद्रव : ह्या नांवाचो अवयव आसा तो उदगातो गायता.(५) निधन : हातूंत मंत्राच्या निमण्या दोन पदांचे अंश वा ओमकार उरता. हाचें गायन उदगात, प्रस्तोत आनी प्रतिहर्त अशे तिगूयजाण मेळून करतात.
सामगान पद्दत: सामयोन मंत्राच्या आदारान ऋषींनीं गानपद्दतीची रचणूक केल्ली आसा. हे रचणुकेचे चार प्रकार जातात- (१)ग्रामगेयगान: हाकाच प्रकृतिगान वा वेयगान अशेंय म्हण्टात (२) आरण्य गान (३) ऊहगान (४) ऊह्यगान- हाका रहस्यगान अशेंय म्हमटात. सामयोनी मंत्राचो गानरुपांत बदल करतना त्या मंत्राची संगितानुकुल अशे स शाब्दिक बदल जातात. तांची नांवां अशी- (१) विकार: शब्दांचो बदल, देखीक- अग्नेच्या जाग्यार ओग्ना आदी(२) विश्लेशण : हातूंत एकाच पदांचे पृथक्करण जाता. देखाक, वीययेचे सुवातेर वो, यि, तो, या, २.(३) विकषर्ण : एका स्वराचें खूबवेळमेरेन वेगवेगळें उच्चारप, देखीक, ये ह्या अक्षराचो या २ ३ यि. (४)अभ्यास : एकाद्र्या पदाचो परत परत उच्चार करप देखाक: तोयायि, तोयायि (५) विराम : सोयीखातीर एकाद्र्या पदाच्या मदीं थांबप. देखीक : ' गृणानोह,व्यादातये ', हातूंतल्या ह उपरांत रावप (६) स्तोभ : औ, ओवा, हा, उ, इ आदी गावांक बरें जाता त्या उद्दगारांचें उच्चारण.
सामगान करता आसतना तातुंतल्या ऋचांची आवृती करतात. अशे आवृत्त ऋचेक सोम म्हण्टात. सद्या साम ह्या तीन ऋचांचेर आदारून गायता आनी ताचे तीन पर्याय म्हूण आवृत्ती करतात.समांतल्या ऋचांची आवृत्ती कितले फावट जाता ताचेर स्तोत्रांची संख्या आदारीत आसता. तांड्या ब्राह्मणांत ऋचांचे णव प्रकार सांगल्यात ते अशे- (१) त्रिवृत् (२)पंचदशक (३) सप्तदश (४) एकविंश (५) त्रिणव (६) त्रयस्त्रिंश (७) चतुस्त्रिंश (८) चतुश्चत्वरिंश (९) अष्टचत्वरिंश. पंदरा आवृत्ती जाता तो पंचदश. सामगानांत पदांच्यावयर १ ते ७ अंकांनी संगिताच्या स्वरांचो निर्देश करतात. सद्या चडशा मंत्रांत पांचूच स्वर लागतात. स आनी सात स्वरांनी गांवपांत येवपा सामां सामकीं थोडीं आसतात. सामगानांतल्यान ह्या सात स्वरांच्यो मुरलेकडे संबंद येता तो असो-
साम स्वर मुरली स्वर (१)प्रथम मध्यम (म) (२)द्वितीय गांधार (ग) (३)तृतीय ऋषभ (रे) (४)चतुर्थ षङ्ज (सा) (५)पंचम निषाद (नि) (६)षष्ठ धैवत (ध) (७)सप्तम पंचम (प)
विनय, प्रणत, उत्स्वरित आनी अभिगीत अशे अवांतर चार स्वर सांगल्यात.
शाखाविस्तार:पतंजलीच्या वचनांत सामवेदाच्या सहस्त्र शाखा आशिल्ल्यो असे उल्लेख मेळटा. सामवेदाच्या शाखा निर्माण करपी तेरा ऋषींचीं नांवां मेळटात, तीं अशी- राणायन, सात्यमुग्र, व्यास, भागुरी, औतुंडी, गौल्गुलवी, औपमन्यव, काराटी, मशकगार्ग्य, वार्षगव्य, कुथुम, शालिहोत्र आनी जैमिनी ह्या तेरा ऋषींवयल्यान तेरा
