अधीकृतपणान सांगचें तर तें ' वेद ' आनी ' अवेस्ता ' इतकें निश्चितपणान पुरातन आसूंक जाय. ते उपरांत जो इतिहास मेळटा तो ग्रीक, हिब्रु, संस्कृत, चिनी, लेटीन, पाली अर्धमागधी, तिबेट, द्रविडी (तमिळ), सिंहली आदी साबार भासांतल्यान विंगड विंगड भाश्याकुळांतल्यान भाशेंतल्या चडट्या क्रमान साहित्य निर्माण जावंक लागली. पूण अजूनय कांय भासो उरल्यात जातुंतल्यान फक्त मौखिक स्वरूपांतलें (oral) म्हळ्यार वाक्- मय वाङमयूच निर्माण जाता. कारण तांकां आजून लिपयेचो सोद लागूंक ना.
मनीस संस्कृतायेच्या उदरगतीचे प्रक्रियेंत जायत्यो भासो आनी तांच्यो लिपयो नदरेआड जाल्यात. तातुंतल्या कांय भासाच्या पुनर्जिवीचो यत्न नेटान, निष्ठेन आनी मोटोसफळतायेन चल्ला, देखाक- हिब्रु ही पोरनी विसरत गेल्ली पुर्विल्ल्या तेंपावयली गिरेस्त भास. आज ती परतून वयर सरल्या.
साहित्य म्हळ्यार एक साधन, जें मनशाचे संस्कृतीच्या संदर्भातल्यान प्रज्ञ आनी प्रतिभेचो दिश्टावो घडयता. हो दिश्टावो रंग, रूप, आकार, रेशा, अक्षर, शब्द, स्वर, ताल, ध्वनी, नाद, शिल्प, नाच, क्रिडा आदी साबार माध्यमांतल्यान घडयतात. साहित्याचो विचार फक्त ' अक्षर ' आनी 'शब्दा ' च्या संदर्भांत करतल्या संस्कृतीच्या अभ्यासकाक साहित्याचे हे अनंत व्याप्तीचें दर्शन आतां जावंक लागलां.
-प्रा. बाळकृष्ण जी. कानोळकार
लोकसाहित्यः अनामीक लोकांनी रचिल्लें, परंपरेंतल्यान घोळणुकेंत उरिल्लें जनपद साहित्य. आशा साहित्यांत लोककथा, लोकगीतां, लोकनाट्यां, म्हणी, कुवाडीं, ओपारी, उमाणे अशा साबार लोकसमुदायांत प्रचलित आशिल्ल्या. निशेध करून मौखिक स्वरूपांत मेळपी साहित्य प्रकारांचो आस्पाव जाता. लोकसाहित्य लोकविद्या, ग्रामसाहित्य, लोकसंस्कृती, लोक वाङमय ह्यो भारतीय संज्ञा वापरतात. पाश्चात संस्कृती Floklore हें उतर flok म्हणजे ' लोक ' आनी Lore म्हणजे साहित्य ह्या अर्थान वापरतात. हांगा लोक म्हणजे अप्रगत, अविकसीत लोकसमुदाय ह्या अर्थान घेवप जाता. Lore वा साहित्य वाङमय ह्या उतरा वरवीं मौखीक परंपरेंत आसिल्ल्या सगळ्याच उक्रमांचो आस्पाव करप जाता. तरीय ' साहित्य ' चे सुटसुटीत व्याप्तीखातीर लोक साहित्यांत मुखेलपण 1) लोक कथा (बोध कथा, निती कथा, परिकथा, दंत कथा) 2)लोक गीतां (जल्म- मरण वेळावयलीं गीतां, श्रमगीतांट क्रिडागीतां, बडबड गीतां) 3)आख्यानां (किर्तनां, निरूपणां) 4) लोक नाट्यांतली गद्य- पद्य रचना वासूदेव, गोंधळी, भराडी, कालो, जागर, खेळ, पोवाडे, लावणी, तमाशा दशावतार, यक्षगान, जात्रा, भवाई आनी हेर (लोकनाट्यां) हांचो विचार करप जाता.
लोक साहित्य हें जनसमुदायाचें साहित्य. थारावीक संस्कृतींत एक समान संस्कृतीक दायज आशिल्लो पूण थळ, काळ, तत्त्वानुसार संदर्भांतले एकामेकांपासून अलग दिसपी दायते जनसमुदाय आसतात. ह्या असंग जनसमुदायांची आपली अशी एक अलग संस्कृतीक परंपरा आसता, मूळ समान परंपरेक धरून आशिल्ली ही अलग परंपरा त्या त्या जनसमुदायाचें वेगळें पण दाखयता. ह्या वेगळ्यापणानुसार त्या त्या जनसमुदायाकडसून वेगवेगळें लेकसाहित्य निर्माण जातकच कथा, जैन धर्मासंबंदीत जैन कथा, गुणाढ्याच्या लौकिक बृहतकथा नितीशास्त्रीय पंचतंत्र कथा, सोमदेवाच्यो कथा सरित्सागर, वेताळपंचविशी आनी सिंहासनबत्तीशी ह्यो चातुर्य कथा, वेगवेगळ्या प्रदेशांत पिरचिलीत आशिल्ल्यो दंत कथा. लोक साहित्य हो सामुदायीक अविश्कार म्हणून मानून घेवप जालां आसलें, तरी लोक साहित्य उगम काळासंबंदीं एकमत जावप कठीण आसा. भोवतेक देशांच्या लोक कथांमदीं, विशेश करून थारावीक घडणुकांच्या आशयामदीं एकसारखेपण दिसता. प्रदेशीक आनी संस्कृतीक संदर्भ कुशीक काडले तर लोक कथेक वैश्विक रूप प्राप्त जाल्लें दिसता. एका देशाच्या एका जनसमुदायांत प्रचलित आशिल्ल्या लोककथेचो आशय आनी प्रयोजन, दुसऱ्या देशाच्या जनसमुदायांत प्रचलित आशिल्ल्या लोककथेच्या आशयाकडेन आनी प्रयोजनाकडेन तालमेळ दवरतात म्हणपाचें दिसता. अगड बंब प्राणी, नटभक्षक मनास, जादुतोण करपी चेटकीण, बोलको निसर्ग, सर्गातल्या परी, देव देवतांचो संचार अशीं पात्रां संसारभरच्या लोककथांनी दिसता. ताचेवयल्यान संसारीक लोककथांमदले सारकेपण तर दिसतातच, तेभायर लोककथांचो जल्म सुश्टमिर्मितीच्या सुरवेच्या काळांत जाला म्हणपाचो अदमास मेळटा. जी गजाल लोक कथांच्या संदर्भात खरी आसा ती हेर लोकसाहित्य प्रकारांतच तितकीच खरी आसा.
खंयच्याच साहित्य प्रकाराप्रमाण, लोककथा समाजाचें चित्रण करता. ताकालागून त्या त्या समाजांतल्या समाजमनाची वळख जावंक पावता. ताची समाजीक जीवन पद्दत, सामाजीक निश्ट, ऐहीक तशें लौकीक प्रयोजन, धार्मीक तत्त्वप्रणाली, नैतीक तत्त्वप्रणाली, कुटुंबीक धारणा अशा साबार तासांचेर उजवाड घालपाक लोक साहित्याचो उपेग जाता. तातूंतल्यान बोधकथा, नितीकथा, म्हणी सारकिल्ल्या प्रकारांनी समाजाचे बौधिक क्षमतेची वळख जाता. ते भायर समाजाखतीर तांचेवरवीं तयार अशीं मार्गदर्शन तत्वां प्राप्त जाता.
लोकसाहित्य ही एक साहित्य परंपरा आशिल्ल्यान कालानूसार तातूंत बदल जावप अपरिहार्य आसा. लेक साहित्याचो उगम आदीम काळांतलो धरलो तरी, सद्याच्या काळांत उपलब्द आशिल्लें लोक साहित्य जशाचें तशें उपलब्द जालां म्हणूंक मेळचेना. मूळ संहितेंत जायते पुरक- मारक बदल घडपाची शक्यताय आसा. तशेंच मौखिकता हो गूणय आतां लोक साहित्याचो खाशेलो गुण उरूंकना. आधुनीक काळांतल्या सुविधांक लागून जायतें लोक साहित्य आतां लिखीत स्वरूपांत उपलब्द जालां. तशेंच लोक साहित्य धरून सगळ्याच
