साहित्याचे जीवन दर्शन करपाचे तांकीविशीं आनी जीवनभाश्यात्मक स्वरूपाविशी मॅथ्यू अर्नोल्ड हांणें आपलें मत मांडलां. ह्या व्याख्यांवयल्यान साहित्याच्या साबार आंगांक केंद्र मानून अस्तंती समीक्षकांनी साहित्य संकल्पनेविशी साबार विचार मांडून तातूंतल्यान साहित्य ही संकल्पना स्पश्ट केल्या.
भारतीय समीक्षक हो विचार साहित्यिकाच्या वा वाचकाच्या वा आंगान करिनात . साहित्यकृती मुखार दवरून ते तो करता. ताका लागून तो चडांत चड सूक्षीम , वस्तुनिश्ठ आनी विश्लेशक जावंक पावला. तेचवरी भारतीय साहित्यविचार हो मुळांत साहित्यच्या उच्चार रुपाचेर- ध्वनीचेर आदारिल्लो आसा. अस्तंतती साहित्यविचार, साहित्यकृती, लेखक- वाचक हीं आंगा विस्तारान आनी खोलायेन विचारांत घेता. भारतीय साहित्यविचारापरस तो व्हड प्रमाणांत संवेदनशील आसा अशी प्रचिती येता. भारतीय वीचार ' लळीत ' आनी ' लळीतेत्तर ' असो विचार करिना. पूण अस्तंती तो विचार करता.
लॅटीन भाशेंत आनी पुर्तुगेज भाशेंत लेगीत साहित्याविशींच्या अभ्यासक 'Letters' म्हूण संबोधतात. जाल्यार स्वर वा ध्वनी विशयक अभ्यासाक ' Solpa ' म्हूण संबोधतात. पयल्यांत दृक् श्राव्य स्वरूपाक म्हत्व आसा. तातूंत दृक् संवेदनेक मात्सो वयलो पावंडो आसा. ' Solpa ' त श्राव्य संवेदनेक पयलो मान आसा आनी ताच्या आदारान दृक संवेदनेक आकार प्राप्त जाता. अस्तंती साहित्यविचारांत ध्वनी संवेदने परस दृक म्हळ्यार ' अक्षरा ' च्या चिन्नांक म्हळ्यार रुपाक चड म्हत्व आसा. जाल्यार भारतीय साहित्यविचारांत ' रसा ' क पयलो पाट दिला. आधुनिक भारतीय साहित्य विचारान आपल्या दायजापरस अस्तंत साहित्यविचारांची वाट चड आपणायल्ली दिसता.
साहित्य (literature) ही संज्ञा फक्त साहित्य कलेपुरती वा बरपावळीपुरती मर्यादीत करून घेवप उचीत थारचें ना. ताच्या उपयोजनांमदी लेगीत जायत्यो अडचणी आसात, तरा लेगीत इंग्लिशींतल्या कल्पीत कथा साहित्य (Fiction) वा काव्य (Poetry) हो संभाव्य स्वरुपाच्यो पर्यायी संज्ञा विशिश्ट अर्थान हे आतीच वापरून रूढ जाल्ल्यो आसात. कल्पनारम्य साहित्य (imeginatory Literature) वा फार्यी भाशेंत जाका बेले लेत्र (Belles- Lettres) म्हळ्यार लळित गद्य ह्यो संज्ञा किचकटीच्यो आसात.
साहित्याच्या प्रयोजनाविशीं सांगपाचें म्हळ्यार आदल्या तेंपावयलीं प्रयोजनां आनी आर्विल्ल्या तेंपावयलीं प्रयोजनां वा असेतंती प्रयोजनां आनी उदेंत वा भारतीय प्रयोजनां विंगड विंगड आसतात अशें म्हणप समा जावचें ना. भोव खोलायेन आनी बारीकसाणीन विचार केल्यार आमच्या संस्कृत (भारतीय) साहित्यविचारांच्या संदर्भांत प्रयोजनां जीं सांगल्यात तींच प्रयोजनां उण्याअदीक प्रमाणांत आजूय लागू पडूं येतात. संस्कृत साहित्य शास्त्रांत सांगिल्लीं प्रयोजनां एका श्लोकांत बंदिस्त केल्यात, तो मम्मटाचो श्लोक असो- काव्य यशसेsर्थकृते व्यावहारविदे शिवेतरक्षतये सद्यः परनिवृत्तयेकान्ता संमिततयोपदेश युजे ||
(काव्यप्रकाश, 1.2)
ताणें कीर्ती, अर्थप्राप्ती, वेव्हारज्ञान, अमंगळ निवारण, तत्काळ परमानंदप्राप्तीं आनी मोगाळ बायलेच्या मुखांतल्यान आयकूंक मेळ्ळ्यावरी केल्लो उपदेश आशी स प्रयोजनां सांगल्यात. जाल्यार आधुनिक विचारवंतानी साहित्याचीं जीं प्रयोजनां सांगून दवरल्यांत तातूंत पलायन (Escape), इच्छापूर्ती (Wish fulfilment), विज्ञासापुर्ती (Curiosity), आत्माविश्कार (Self Expression), उदभोधन (Instruction), मोक्ष आनी आध्यत्मिक उन्नती (Salvation), अनुभवविश्वाची समृध्दी, स्व - रुप - निश्ठ, नवनिर्मिती (Creativity) अशा प्रयोजनांचो आस्पाव जाता. खोलायेन विचार केल्यार पुर्विल्ल्या आनी आर्विल्ल्या वा आधुनिक साहित्य प्रयोजनांची संगती लांव येता.
साहित्याचे पतींचो विचार केल्यार काणी आनी कवन/ गीत अशो दोनय आदीम साहित्य पती ह्या आर्वाचीन विचारांतल्यान आनी प्रगतींतल्यान नांवा रूपाक आयल्यात. तांतूनय आयज जो लळीतेतर साहित्याचो प्रकार देखीक शास्त्रीय, तत्त्वीक आदी आमी पळयतात तांचो आस्पाव ' प्रबंद ' प्रकारात संस्कृत साहित्य विचारांत केल्ली आसा. मनीस जातीची उदरगत सांगतना गिन्यान आनी तंत्रगिन्यानाचो स्फोट जायत गेलो. आनी ताकालागून कोणा काळार त्रिशाखी (तीन खांद्यांचो) आशिल्लो हो साहित्य रूख धाय दिकांनी फांकत रावलो. ताका लागून कादंबरी, लघुकथा, नाटक, चरित्र- आत्मचरित्र, लळीत निबंद दुःखांतिका, त्रासदी, सुखांतिका आदी पतींची आनी उपपतींची भर पुर्विल्ल्या वर्गवारींत पडत रावली. ह्यो पती सर्वसाधारणपणान आकृतीबंधाचेर आदारून जाल्यात. तेभायर कांय पती पडल्यात. देखीक लोकसाहित्य, विज्ञान साहित्य, बौध्द साहित्य, हिंदू साहित्य, खिस्ती साहित्य, जैन साहित्य, मुस्लीम साहित्य, प्रादेशिक साहित्य, ग्रामीण साहित्य, दलित साहित्य, राश्ट्रीय साहित्य, स्थानिक साहित्य, वैश्विक साहित्य, बालसाहित्य, पुर्विल्लें साहित्य, आर्विल्लें साहित्य, स्त्री साहित्य, कुमार साहित्य, नेमाळें साहित्य, दिसाळें साहित्य, वर्तमानपत्री साहित्य, संगणक साहित्य, निग्रो साहित्य, संपर्क माध्यम साहित्य,प्रचार साहित्य आदी. हेविशीं विचार केल्यार अशें दिसून येता, ही वर्गवारी करपाक कसलोय आनी खंयचोय कस चलता. देखीक धर्म, वंश, जात, पात, कात, देश, लिंग, प्रदेश, भाषा, स्थळ, काळ, वेळ, विशय, कला, कुशळताय, क्रिडा, वेवसाय आदी.
साहित्याची पयली निर्मणी जाली तेन्ना सावन ताचो आलेख उंचेल्या पावंड्यार चडत आयला. साहित्याचें आदीम रूप हे ' वाक् मय ' आशिल्ल्यान तें मनीस कुळयेइतलेंच पुरातन जावन आसा.
