आपली अभिव्याक्ती सिध्द करता. तुरवेक अभिव्याक्ती प्रधान आशिल्लो. हो विचार उपरांत आशय प्रधान जालो.' औचित्य ' ह्या रुणाचो साहित्यांतले मूल्य स्पश्ट करपाच्या वावराक क्षेमेंद्रान व्हड म्हत्व दिलां आनी अशे तरेन उतराच्या अर्थापासून उतरांतल्या आशया मेरेन भोंवडी परिक्रम करून हो भारतीय साहित्य विचार सिध्द जाला. आनंद वर्धन हाणें ध्वनी विचाराची मांडावळ करून उतरांत उपरासपी रसाभिव्याक्तीच्या सामर्थ्याविशीं समाधानकारक स्पश्टीकरण केलां. शब्दांक वाच्या, लक्ष आनीव्यंग अशे तीन अर्थ आसात. साहित्य व्यंगार्थप्रधान आसता. म्हळ्यार तातूंत व्यांगार्थाक म्हळ्यार सुचितार्थीक म्हत्व आसता. साहित्यांतल्यान व्यक्त जावपी रस लेगीत व्यंगीत म्हळ्यार सूचित, ध्वनी स्वरूपाचो आसता. ह्या ' व्यांगार्थप्रधान ' उतरांच्या वेव्हारांतल्यान कविच्या साहित्यिकाच्या भावनात्मक सौदर्यानुभवाच्या रसिकाक म्हळ्यार वाचप्याक आयकुप्यांक आयिलो प्रत्यय म्हळ्यारूच रस, म्हळ्यारूच साहित्य. ताचो आस्वाद ताका आनंद प्राप्त करून दिता. ' वाक्यं रसात्मकं काव्यं ' ह्या उतरांनी विश्वनाथाच्या रसतत्त्वाचें सर्वमान्य म्हत्व विसकटावन सांगला. संस्कृत काव्य (साहित्य) शास्त्राक अभिप्रेत आसपी साहित्याचे स्वरूप ' तत् अदोषौ शब्दार्थौ सगुणौ अनलंकृती पुनः क्वापि ' (काव्यप्रकाश 1.4) ह्या मम्मटाच्या काव्यलक्षणांतल्यान प्रगट जालां. तातुंतल्या पंदावी अर्थकक्षा मतींत घेतल्यार संस्कृत काव्य (साहित्य) शास्त्राक अभिप्रेत आशिल्ल्या साहित्याच्या स्वरूपाविशीं सांगचें जाल्यार अभिदा, लक्षणा आनी व्यंजनां ह्या तीनय शक्तींनी युक्त आशिल्लो शब्दार्थ रसापकर्षक दोश टाळून, रसाचो उत्कर्श सादपी गुणांनी नटटात आनी अर्थाचे विभावन करपी, ताका आस्वादाचीं कळा प्राप्त करून दिवपी अलंकार संस्कारीत जातात, तेन्ना त्या शब्दार्थांक ' काव्य ' म्हणटात.
साहित्य ही एक भाशिकनिर्मणी आसा.आनी ताचें आदीम ध्वनीरूप हें उच्चार रूप आसा. तें ' वाकमय ' आसा. साहित्याक ' वाङमय ' अशेंय दुसरें उतर आसा. ' वाचो विकार वाङमयाक ' ह्या प्रसिद्द सुत्रावरवी ' वाणीचो म्हळ्यार वाचेचो विकार म्हळ्यार वाङमय ' अशी वाङमयाची साहित्याची व्याख्या करूं येता. हेवरवीं मराठी समीक्षक न. चि. केळकार हाणें वाङमयाची व्याख्या करताना ' यच्च यावत् जे वाचेने वदले गेले ते' आसो अर्थ घेतला. पूण ' वाचेच्या साबार विकारांक वाङमय म्हणप समा जायना'. इंग्लिशींत 'Memorable Words (संस्मरणीय शब्द)' अशेंय वाङमयाक म्हळां. ' उतराक जाल्लो अर्थ गर्भ विकार ' म्हळ्यार वाङमय अशीय ताची व्याख्या करूं येता. साहित्याचो बराबरीन वाङमय हेंय उतर घोळणुकेंत आसा.
अस्तंती साहित्य विचाराचो माग काडीत साहित्य ह्या संकल्पनेची विसकटावणी केली जाल्यार तातुंतल्यान अशें दिसून येता, तांणी संवेदनशीलतेक चड म्हत्व दिलां. 'Literature' ह्या इंग्लीश उतराचें पर्यायी अर्थाचें उतर म्हण आमी साहित्य हें उतर भारतीय भासांमदी आपणायलां. 'Literature' ह्या उतराचो कोशांतर्गत जे अर्थ दिल्यात ते अशे- ' अक्षरांनी हांदिल्ली म्हायती वा विचार ' आनी ' काळ आनी रूची हांचे चाळणीतल्यान तिगून राविल्ली गंभीर लळीत बरपावळ ' अस्तंत साहित्यविचार साहित्याचो विचार करतना लळीत साहित्य आनी शास्त्रीय, तात्विक साहित्य हांचेमदी फारफेर करता.ताचो साबार भर वाच्यार्थार उरता. भावशीळता (Emotional Element) आनी कल्पशीलता. (Imaginative Element) हांका चडांत चड म्हत्व थंय दिवप जाता. तातूंत हेझलिट, केबल, रस्किन, कोर्टहोप, जॉन्सन, वर्डस्वर्थ, मिल हांचो मुखेलपणान आस्पाव जाता. ताणीं ' साहित्य ' ची जी व्याख्या केल्या ताच्यो ह्या कांय देखी :The language of imagination and passion (हेझलिट) 'A vent of overcharged feeling or full imagination' (केबल) 'The suggesion, by th eimagination, of the noble ground for the noble imotions' (रस्किन) 'Expresion pf imaginative thought and feeling' (कोर्टहोप) 'the art of writting pleasure with truth by calling imagination to the help of resion' (जॉन्सन) 'The spontaneous overflow of powerful feelings recollected in tranquility' (वर्डस्वर्थ) 'what is the poetry but the thought and worlds in which emotions spontaneously embodies itself?' (मिल) ह्या भावनाशील आनी कल्पनाप्रधान साहित्याक व्याख्या करतनां जॉन्सन म्हणटा, 'Poetry is metrical composition' जाल्यार कार्लाइल म्हणटा, 'Poetry, we will call the musical thought'. 'The rhythemic creation of beauty'. ह्या उतरांक एडगर अॅलन पो हाणें कवितेची म्हळ्यार पर्याय साहित्याची व्याख्या केल्या.
साहित्या संकल्पना स्पश्ट करपाच्या कामांत अभिव्यक्तीचें साधन म्हणून भाशेचोय आवश्यक तो विचार अस्तंती समीक्षकांनी केल्लो आसा. ह्यासंबंदान विवेचन करतासतना 'The art of employing words in such a manner as to produce an illusion?' अशें मॅकोले म्हण्टा, जाल्यार मॅथ्यू अर्नोल्ड हाणें हेविशीं म्हळां 'The most delightful and perfect form of utterance that human words can reach.' तेचवरी 'The best word in the best order.' ही कोलरिजची प्रसिद्द व्याख्या साहित्यांतल्यान भाशेच्या वापराविशीं म्हत्वाचो विचार मुखार दवरता. ताचीच 'Poetry is the antethesis of science' ही साहित्याविशींची व्याख्या साहित्य आनी शास्त्र हांचे मदलो वेगळेचार स्पश्ट करता. 'The best and happiest moments of the happiest and best mind' अशें शेले म्हणटना तो साहित्याकांक साहित्यनिर्मणेच्या खिणांक जाल्ल्या उपाट खोशेविशीं भाश्य करता जाल्यार 'Criticism of life' म्हणून
