शक- कुशाण काळांत सुर्याचीं देवळां बादिल्लीं आनी तातूंत सूर्यमूर्तींची स्थापना जाली. सुर्यमूर्तीविशीं कांय सांकेतीक कल्पना ह्या काळांत उदायाक येवपाक लागल्यो. गुप्त काळ हो पुराणाच्या अभिवृध्दीचो काश जाव आसा. हातुंत हेर पुराणावांगडाच कांय सौर पुराणांय निर्माण जालीं. ह्या काळांत आनी उपरांतच्या काळांत मूळ पुरांणांची अभिवृध्दी जाली. हातूंतल्यान कांय पुराणांनी सुर्योपासनेचो भारतार प्रचार करपाक पालव दिसो. मार्कंडेय, अग्नी, गरूड, मत्स्य, लिंग, पद्म, ब्रह्म, स्कंद, विष्णूधर्मोत्तर, भविश्य आनी सांब ह्या पुराणांनी चड करून सुर्योपासनेची म्हायती हेर पुराणांपरस विस्तारीत आसा.
सूर्य पुजा आसा पंचायतान पुजेचो एक घटक आसा तरी पुराण काळांत शैव आनी वैश्णव संप्रदायांप्रमाणच सूर्यपासकांचो एक वेगळो सौर स्ंप्रदाय निर्माण जालो. ह्या संप्रदायान सूर्य हे परमत्व मानून ताची उपासना सुरू केली.
भारतातली सूर्याची देवळां चड करून गुप्तकाळांत आनी ताच्या उपरांतच्या काळांत बांदिल्ली. ग्वाल्हेरच्या सूर्याकुडाचे देगेर एक सूर्याचे देवूळ आशिल्ल्याचो पुरावो मेळ्ळो . हे देवूळ इ.स. च्या 3 ऱ्या शेंकड्याच्या शेंवटाक निर्माण जाले आसुंये. इ.स. च्या पांचव्या शेंकड्यान मळव्यांत मंदसौर हांगा एक सूर्याचें देवूळ उबारलें. स्कंद गुप्ताच्या काळांत इंदोर हांगाय सूर्याचे देवूळ उबारपांत आयलें. सगळ्यांत म्हत्वाचें सूर्याचें देवूळ मुलताना हांगा आसा. कोणार्क हांगाचे नामनेचें देवूळ जगन्नाथपूरीचे ईशान्येक 20 मैलांचेर आसा. पुरंदर केसरीन ह्या क्षेत्रांत पयलीं सूर्याचें देवूळ बांदलें मागीर गंगवंशीय नरसिंह देवान एक नवें सूर्याचें देवूळ बांदले आनी तातूंत पोन्न्या देवळांतली सूर्य म्हूर्ती प्रस्थपीत केली. सध्या आसा ते हेंच सुर्याचें देवूळ. हे देवूळ 13 व्या शेंकड्यांत बांदला असो अदमास आसा. ह्या देवळाचे खाशेलेपण म्हणजे ते सगळें देवूळच रथाकार आसा. काश्मिरातल्या मारतंड क्षेत्रातलें सुर्याचें देवूळ भग्नावस्तेन आसा. गुजरातांतल्या खडायत ह्या गांवान एक पुर्विल्ले सुर्याचें देवूळ आसून ते कोट्यर्क ह्या नांवान प्रसिध्द आसा. गुजरातांतले दुसरें नामनेचें सुर्याचें देवूळ मोढेरा हांगा आसा. थंय एक व्हडलें सूर्यकूंडय आसा.
पाटण, कथकोट, गोंप, पावागड, राजकोट, प्रभास, चाणोद आनी देवलार्क हांगाची सुर्याची देवळां नामनेची आसात. राजस्थानांत लोहार्गल, जोधपूर, ओसिया हांगाची पुर्विल्ली सुर्याचीं देवळां प्रसिध्द आसा.
गयेंत दोन सुर्याचीं देवळां आसात. निरथ ह्या क्षेत्रांतली नागरशैलिंत उबारिल्ली पुर्विल्ली सुर्याचीं देवळां आयजय उबीं आसात. आलमोडालागीच खेतीखान आनी कटरमल ह्या दोन गांवांत पोरनी देवळां आसा. आसमांत तेजपूर लागच्या दाहबपतिया नांवाच्या गांवांतल्या शिवाच्या देवळांत एक सूर्यमूर्ती सांपडल्या. त्या गांवांत एक व्हडले पुर्विल्ले सुर्यांचें देवूळ आशिल्ले ताचे अवशेश आयजय सांपडटात.
दक्षिणेंत तामिळनाडूंत एक सुर्याचें देवूळ आसून ताका सूर्यनाकोयल अशें म्हणटा. आंध्रातल्या आरसविल्ली हांगाय एख देवूळ आसा. तातूंतली सुर्यमूर्ती ओडलायणी . नासिक आनी औरंगाबाद हांगा यादव काळांतलीं बरींच सुर्याचीं देवळां आशिल्लीं अशें सांगता. तशेच कोरीव लेखांतय तांचो उल्लेख सांपडटा. पुर्विल्ल्या काळांत मानवसमुहान सुर्याक दैवत्व दिल्लें. पूण सूर्याच्यो मूर्ती आनी देवळां बांदपाइतली ताची तांक नाशिल्ली. सुर्याचीं कांय प्रतीकां निर्माण करून त्या काळांतलो मनीस सुर्याची पुजा करतालो. मौर्य आनी शुंग हांच्या काळांत सुर्याच्यो पुजेखातीर उपेग अशो मूर्ती निर्माण जावपाक लागल्यो. बोधगया, भाजें, लालभगत आनी हेर व्हेंवरींनी सूर्यशिल्प सांपडल्यात. मथुरेच्या वाठारांत जायतीं कुशाणकाली सुर्यशिल्पां मेळ्ळ्यांत. बंगालांत राजशाही जिल्ह्यांत सूर्यमूर्ती सांपडल्यात. ह्यो मूर्ती इ.स. 1 ते 3ऱ्या शेंकच्यातल्यो आसूंये. गुप्तकालीन सूर्यशिल्पां इराणी आनी भारती अश्या दोनय परंपरेचे सोबीत मिश्रण सांपडटा. इ.स. च्या सातव्या- आठव्या शेंकड्यांतली अक सोबीत सूर्यमूर्ती उदेंत भारतांत चौडुग्राम हांगा सापडल्या. हिमालयांत आनी भोवतणच्या वाठारांत सुर्यशिल्पां सांपडल्यांत.
सूर्य आनी हेर गिरे आनी सूर्य आनी हेर देव हांच्यो संयुक्त मूर्तीय सांपडटा. कलकत्त्याच्या अशुतोष संग्रहालयांत सुर्य आनी लोकेश्वर (बौध्द) हांची संयुक्त प्रतीमा आसा. सूर्य आनी शिव हांचीय संयूक्त प्रतीमा सांपडटा. राजशाही संग्रालयांत ब्रह्मा आनी सूर्य हांची इकराव्या शेंकड्यांतली संयुक्त प्रतीमा आसा.
पूरक नोंदः सूर्य
फा. सेंटीमानो, आंतोनियु जुवांव इनसियो, द : (जल्म; 1814, कोलवा ; मरणः 1864).
डायोसिजीचो गोंयकार राज्यापाल. कोची आनी क्रंगनोर (Crangnore) हांगच्या डायोसिजीचो तो राज्यपाल आशिल्लो. कानरा प्रचारक मंडळाचो व्हीजीटेटर आशिल्लो. ऑलीकेर- क्रंगनोर हांगा ताणें एक शाळा स्थापन केली आनी थंय संगीत, लॅटीन, तामीळ मल्ल्याळम् आनी तत्वज्ञान हे विशय शिकोवंक लागलो. ताणें कांय हिंदुंचें धर्मांतर केलें आनी पुड्डुकोटो ह्या गांवांतल्या लोकांक प्रोटेस्टेंटीझमांतल्यान परत किरिस्तांव धर्माची दिक्षा दिली. पुलीचरी हांगा ताणें एक नवी इग्रर्ज बांदली. तशेंच मुडाक्रा (Mudacra) हांगची इगर्ज सारकी केली.
सेन, अमार्त्यः (जल्मः 3 नोव्हेंबर 1933 शांतिनिकेतन).
