तीं लोकप्रिय जालीं. तशीच लोकप्रियता मधुसूदन कालेलकर हाच्या दिवा जळू दे सारी रात, अपराध मीच केला ह्या नाटकांक मेळ्ळी. सुरेश खरे हाणें मला उत्तर हवंय, मंतरलेली चैत्रवेल, काचेचा चंद्र हीं कौटुंबिक नाटकां खूब गाजलीं. पु.भा.भावे हाणें इतिहासीक आनी समाजीक विशयांचेर नाटकां बरयलीं. तातूंत महाराणी पद्मिनी, सौभाग्य, स्वामिनी हीं म्हत्वाचीं आसात. शं.ना.नवरे हाणें गुंतता हद्य हे, गहिरे रंग, गुलाम, ग्रँड रिडक्शन सेल हीं नाटकां बरयलीं. मधुकर तोडरमल हाणें बरीचशीं नाटकां बरयलीं, दिग्दर्शीत केलीं. तातूंत काळे बेट लाल बत्ती, भोवरा, तरुण तुर्क म्हातारे अर्क चड लोकप्रिय जालीं. रत्नाकर मतकरीन खूब नाटकां बरयलीं. ताच्या अश्र्वमेध, दुभंग, जोडीदार, सत्तांध, चि.सौ.कां.चंपा गोवेकर, कार्टी प्रेमात पडली ह्या नाटकांचोय उल्लेख करप गरजेचो. वि.वा.शिखाडकर, चिं.त्र्यं.खानोलकर आनी पु.शि.रेगे ह्या कवींक, नाटककार म्हणुनूय मान्यता मेळ्ळी. महाराष्ट्रांत बायल-नाटककारांचें प्रमाण खूब उणें आसा. तारा बनारसे हिचें कक्षा, सरिता पदकीची बाधा आनी खून पहावा करुन, मालतीबाई बेडेकरांचें हिरा जो भंगला नाही, मुक्ताबाई दीक्षीताचें जुगार; ज्योत्सना देवधराचें कल्याणी हीं कांय मेजकीं उदाहरणां आसात. तेचभाशेन गांवगिरी वा राजकीय विशयांवयलीं नाटकां रंगभूमिचेर खूब उण्या प्रमाणांत आयलीं. जगन्नाथाचा रथ, पवनाकाठचा धोंडी (गो.नी.दांडेकर); तू वेडा कुंभार (व्यंकटेश माडगूळकर); काळोख देत हुंकार (दिलीप परदेशी) हीं गावगिरे जिणेवयलीं नाटकां आसात. आम्ही देशाचे मारेकरी (टेक्सास गायकवाड); काळोखाच्या गर्भात (भि.शि.शिंदे); थांबा रामराज्य येतंय (दत्ता भगत) हीं कांय दलित नाटकां आसात. गो.पु.देशपांडे हाचें उदध्वस्त धर्मशाळा; जयवंत दळवीचें सूर्यास्त, वि.वा.शिखाडकराचें मुख्यमंत्री हीं कांय राजकीय विशयांवयलीं गंभीर स्वरुपाचीं नाटकां आसात. विजय तेंडुलकराचीं श्रीमंत, शांतता कोर्ट चालू आहे, गिधाडे, सखाराम बार्ईंडर, घाशीराम कोतवाल हीं नाटकां रंगभूमिचेर वादग्रस्त थरलीं.
प्रायोगिक रंगभूमिन स्वातंत्र्या उपरांतच्या काळांत म्हत्वाचें कार्य केलें. ह्या सुरवेच्या काळांत आत्माराम भेंडेन केल्ले यत्न सगळ्यांत म्हत्वाचे आसात. मराठी रंगभूमिचे मुखेलपणान तीन विभाग करूं येतात, हौशी, प्रायोगिक आनी वेवसायीक.
बंगाली रंगभूमिः सुरवेच्या काळांत बंगाली रंगभूमिचेर संस्कृत आनी उपरांत इंग्लीश रंगभूमिचो प्रभाव आशिल्लो. १७०३ वर्सा पुरुषोत्तम मिश्र हाणें ‘चैतन्य चंद्रोदय’ ह्या संस्कृत नाटकांचें बंगाली रुपांतर करून ताचे प्रयोग केले. १७५७ त प्लासीच्या झुजाउपरांत, भारतांत इंग्रजांचें बरें घट बस्तान बशिल्लें. तांणी कलकत्यांत एक नाटक घर बांदलें. ते उपरांत १७७६ वर्सा कलकत्ता थिएटर सुरू जालें आनी आधुनिक बंगाली रंगभूमीचो आरंभ ह्याच नाटकघरांत जालो अशें मानतात. ह्याच नाटकघरांत ब्रिस्टो, पोप आनी कारगिल हांणी एक नाटयप्रयोग इंग्लिशींत केल्लो. २७ नोव्हेंबर १७६५ दिसा ल्येबेडेफ नांवाच्या एका रशियन मनशान, गोलोकनाथ दास हाचेकडल्यान बंगालींत अणकारून घेवन ‘द डिसगाइस्ड’ ह्या लोकप्रिय नाटकाचो प्रयोग केलो. हे नाटकाचे ऊर्बेन उपरांत चंद्रनगर थिएटर, किदिरपूर थिएटर, चौरंगी थिएटर, सान्स सुशी थिएटर, अथिनियम थिएटर, डमडम थिएटर अशीं बरीचशीं नाटकघरां निर्माण जालीं. प्रसन्नकुमार टागोर हाच्या हिंदू थिएटरांत भारतचंद्र राय (गुणाकर) हाचें ‘विद्यासुंदर’ हें श्रृंगाररसप्रधान नाटक जाल्लें. बंगाली नाटकांत बंगाली बायल-कलालारांक हाडपाचें श्रेय नवीन बाबू हाका दितात. बंगाली भाशेंत बरयल्लें आनी भारतीय बायलांनी रंगमाचयेर केल्लें पयलें नाटक म्हणून ‘विद्यासुंदर’ नाटकाचो उल्लेख जाता. केशवचंद्र गांगुली, मायकेल मधुसूदन दत्त हांणी हेच रंगभूमिचेर आपल्या नाटयवेवसायाक सुरवात केली. पं. विद्यानाथ वाचस्पती भट्टाचार्य हाचें ‘चित्रयज्ञ’ हें नाटकूय ह्या काळांत म्हत्वाचें थरलें. मायकेल मधुसूदन दत्त हाणें १८५८ वर्सा रत्नावली ह्या नाटकान बेलगछिया थिएटराचो शुभारंभ केलो. बाबू दीनबंधू मित्र हाच्या नीलदर्पण नाटकान बंगालच्या राजकीय क्षेत्रांत खूब गोंदळ घाल्ल्यान इंग्लिशांनी ह्या नाटकाचेर बंदी घाली. गिरीशचंद्र घोष हाणें नॅशनल थिएटर संस्था काडून खूबशीं म्हत्वाचीं नाटकां रंगमाचयेर हाडलीं. ते खातीर ताका राश्ट्रीय बंगाली रंगभूमिचो जनक मानतात. १८८३ वर्सा स्थापन जाल्ले स्टार थिएटर हे संस्थेन दक्षयज्ञ, ध्रुवचरित, नलदमयंती हीं पौराणिक नाटकां केलीं. पाथुरिया घाटा थिएटर, जोडासांको थिएटर, शोभा बाजार प्रायव्हेट थिएट्रिकल सोसायटी, बाल बाजार बंगाली थिएटर ह्या संस्थांनी बंगाली रंगभूमिक खूब नामना मेळोवन दिल्ली. ज्योतिरिंद्रनाथ टागोर, रवींद्रनाथ टागोर, विजन भट्टाचार्य, जोगेशचंद्र चौधरी, मन्मथ राय, अचिंत्यसेन गुप्त ह्या नाटककारांनी तरातरांचीं नाटकां बरयलीं. रवींद्रनाथ टागोराच्या वाल्मीकीर प्रतिभा, डाकघर, नटीर पूजा, विसर्जन, रक्तकरबी, चांडालिका, श्यामा, चित्रांगदा ह्या नाटकांनी अभिजात रंगभूमीचें दर्शन घडयलें. १९४४ वर्सा स्थापन जाल्ले ‘इंडियन नॅशनल थिएटर असोसिएशन’ हे संस्थेंत शंभू मित्र हो नामनेचो कलाकार आशिल्लो. ताणें उपरांत आपली स्वताची ‘बहुरुपी’ ही संस्था सुरू केली आनी बंगाली रंगभूमिखातीर मोलादीक वावर केलो. तो आनी ताची बायल तृप्ती मित्र हांणी मेळून केल्लें रक्तकरबी नाटक उल्लेख करपासारकें आसा. उपरांत शंभू मित्रान पुतुलखेला (डॉल्स हाऊस), आऊदोपाउस (इडिपस), द लाइफ ऑफ गॅलिलिओ हीं म्हत्वाचीं नाटकां अभिनीत आनी दिग्दर्शित केलीं. बादल सरकार जसो एक बरो नाटककार तसोच तो उत्तम दिग्दर्शक, संस्थाचालक, नाटयचळवळीचो प्रवर्तक. ताणें आपले खाशेले नाटयशैलीन जायतीं
