हती हांगाच्या भग्नावशेशांत एक दूर्ग आसून ताच्या मुखार एक नगर आसा. ताची लांबाय 1500 फूट आनी रुंदाय 800 फूट आसा. दुर्गाचो तट 45 फूट रुंद आनी तितलोच ऊंच आसा. तातूंत प्रत्येक कडेन बुरुज आशिले. दर्गाचो बुरुज आशिल्ले. दुर्गाच्या भितर ऊ॥च चबुतयाचेर घरां बांदिल्लीं आशिल्लीं.
दुर्गाचे उतरेक न्हंयेमेरेन जायत्या घराचे अवशेश आसात. तातूंत ल्हान घरां, धान्य कांडपाचे चबुतरे, धान्याचें कोठार आदी प्रकार दिसून येतात. थंय लागसारच मडीं पुरपाचो जागो मेळ्ळो. जंय जायत्यो अस्थी एकठांय पुरिल्यो मेळ्ळ्यात. कांय कडेन तर मड्यावांगडा अलंकार, आयदनां ह्योय वस्तू दवरिल्ल्यो मेळ्ळ्यात.
हांगाच्या उत्खननांत हजारांनी मुद्रा, मातयेचीं आयदनां, तशेंच शंख आनी हस्तिदंताच्यो वस्तू मेळ्ळ्यात.
हडप्पा ही सुवात पुर्विल्या मद्र देशांत आसुंये. ताची राजधानी शआकल (सियाल कोट) रावी आनी चिनाब ह्या न्हयां मदीं आशिल्ली. महाभारतांत ह्या वाठारांतल्या लोकांक वाहीक म्हळ्यात. सिकंदरान घुरी घाली तेन्ना ताका तोंड दिवपी ते कठ लोक हेच. सघा ताका कठिया ह्या नांवान वळखतात. रावी न्हंयेचे देगेर हडप्पा वाठारांत तांची वसणूक आसा, पुर्विल्या काळांत हांगा हरपाल नांवाचो एक दुराचारी राजा राज्य करतालो. ताच्या कारण्यांक लागून दैवी कोप जालो आनी एके रातींत ताचें नगर नश्ट जालें, अशी दंतकथा आसा. त्या राजाच्या नांवावयल्यानच त्या नागराक हरपाल हें नांव मेळ्ळें आनी ताचेंच भ्रश्ट रुप हडप्पा जालें अशें म्हणटात.
-कों. वि. सं. मं.
हती सस्तन वर्गांतलो एक रानवटी चार पांयांचो प्राणी. हाका पुराणांत गज, नाग, करी, हस्ती, वारण, मातंग, दन्ती, कुंजर, दिरद अशीं नांवां आसात.
हतीचो देह सगळे मोनजातीमदीं व्हड आसून, ताची उंचाय 10ते 13 फूट आनी वजन 5ते 6 टन इतलें आसता. दोळे बारीक आनी कान सुपावरी आसतात. ताचें नाक आनी वयलो ओंठ मेळून सोंड जाता. सोंडीची लांबाय 6 फूट आसून ती घटमूट आसता. ती संवेदनाक्षम आसून, तिच्या आदारान हती उस्वास घेता, वास आनी रुच घेता. तिच्या आदारान तो उदक आनी अन्नय तोंडांत घेता.
ताचे कान आनी नाक तिक्ष्ण आसता. तोंडांत चार दांत आसतात. नर हतीक दोन सुळे सोंडीच्या दोनय वटांतल्यान भायर आयिल्ले आसतात. त्या सुळ्यांची लांबाय 7ते12 इंच आसूं येता. मदिक मात सुळे नासतात. कांय नर हतीकय सुळे नासतात, तांकां मुकणे हती म्हणटात. ते चड शक्तीवान आसतात. तांचे पांय खूब मोटे आसून ते खांब्यावरी आसतात. सादारणपणान तांचो रंग काळसर आसलो तरी कांय हती धव्य रंगाचे आसतात. ते धांवपाक हुशार आसतात.
सिंधुसंस्कतायेच्या अवशेशांत हतीच्यो आकत्यो सांपडल्यात. वैदिक सिंधुसंस्कतायेच्या अवशेशांत हतीच्यो आकत्यो सांपडल्यात. वैदिक सिंधुसंस्कतायेच्या अवशेशांत हतीच्यो आकत्यो सांपडल्यात. वैदिक वाड्मय, ऋगर्वेद, बौध्द वाड्मय, रामायण- महाभारतांत हतीचो उलेख मेळटा.
हती रानांनी व्हडले कळप करुन रावतात. एका कळपांत 30-60 हती आसतात. तातूंत नर, मादी, तरणाटे, म्हातारे अशे सगळ्या पिरायेचे हती आसतात. तांचो एक मखेली आसून ताचे नेम सगळे हती पाळटात. तांचीं उदक पिवपाचीं आनी विसव, अन्न घेवपाचीं ठिकाणां थारिलीं आसतात. ते चडकरुन ऊंच झाडांच्या दाट रानांत आनी 10000 फूट उंचायेच्या दोंगरा वाठारांनी भोंवतात. ब्रहादेश, मलाया, सुमात्रा, केनिया, युगांडा ह्या प्रदेशांत हती चड प्रमाणांत मेळटात.
भारतांत हिमालयाच्या देंवतेवयल्या काश्मीर ते आसाम
