रीतिकालांतल्या साहित्याचे पोट-भेद स्पश्ट करपाच्या उद्देशान तें तीन वांटून घातलां- १) रीतिबध्द २) रीतिमुख्त आनी ३) रीति सिध्द.
पयल्या वर्गांत काव्याचीं पद्यांतली लक्षणां निरुपीत करून तांचेर देखी स्वरुपांत बरयल्लेँं काव्य आस्पावता. रीतिबध्द काव्याक 'आचार्य काव्य' अशेंय म्हण्टात. ह्या वर्गांत आस्पावपी मुखेल तचनाकार आनी तांच्यो रचना अशो आसात.
चिंतामणी त्रिपाठी: १) रसविलास २) छंद विचार पिंगल ३) शृंगार मंजरी ४) कविकुल कल्पतरु ५) कृच्ण चरित ६) काव्य विवेक ७) काव्य-प्रकाश ८) कविता विचार आनी ९) रामायण हे सगळे ग्रंथ उपलब्ध नात. फकत पांच उपलब्ध आसात. ह्या ग्रंथांतात रस विलासांत रसविवेचन केलां तर शृंगार मंजरींत नायिका भेदाचेर भाश्य केलां. कविकुल कल्पतरु ह्या म्हत्वाच्या ग्रंथांत काव्य गुण अलंकार आनी रीति-वृत्ती हांचें निरूपण जालां.
देव: हाणें ७२ ग्रंथ बरयले तातुंतल्या १५ उपलब्ध आसात, ते म्हणजे- १) भावविलास २) अष्टपाम ३) भवानी विलास ४) प्रेम तरंग ५) कुशल विलास ६) जाति विलास ७) देवचरित ८) रसविलास ९) प्रेम चन्द्रिका १०) सुजान-विनोद ११) काव्य रसायन १२) सुख सागर तरंग १४) देवा शतक आनी १५) देव भाया प्रपंच.
ताच्या साहित्यांत काव्य स्वरूप, रस अविश्कार, शब्द सामथ्र्य, ध्वनी- निरुपण हांचो परिणामकारण अणभव मेळटा. सुमोधका, स्पश्टपण, बारीकसाण आनी संगीत हीं ताच्या काव्याचीं खाशेलपणां आसात.
भिखारी दास: १) अमर कोश वा नाम प्रकाश २) विष्णु-पुराण ३) शतमंज शतिका ४) रस सारांश ५) छंदा वर्णवपिंगल ६) काव्य-निर्णय ७) शृंगार-निर्णय.
अमर कोश हो संस्कृत अमरकोशाचो पद्यानुवाद आसा तर रस सारंश ग्रंथांत सगळ्या रसांचें आमी शृंगाराचें वर्णन आसा. काव्य निर्णयांत काव्याच्या सगळ्या गुणांचो चिकित्सायेन अभ्यास केला.
पद्माकर: १) हिम्मत बहादुर विरुदावली २) पद्माभरण ३) जग व्दिनोद ४) प्रबोधन पचासा ५) गंगालहरी ६) प्रतापसिंह बिरूदावली ७) कलिपच्चीसी.
नायक-नायिका भेद आनी चार प्रकारांच्या दर्शनाचें वर्णन आनी हेर काव्य-लक्षणांचें मार्मिक विवेचन केलां. पद्याभाशण हो ग्रंथ संस्कृतांतल्या 'चन्द्रलोक' ग्रंथाचेर आदारीत आसून तातूंत अलंकाराचें निरुपण केलां.
मतिराम: १) फूल मंजरी २) रसराज ३) ललित ललाम ४) मतिराम सतसई ५) साहित्यकार ६) लक्षण-शृंगार ७) पंचारिका ८) छन्दसार पिंगल.
रस आनी अलंकाराचें विस्तारान आनी अभ्यासपूर्ण अशें केल्लें शास्त्रीय विवेचन हें ह्या ग्रंथांचें खाशेलेंपण आसा.
रितीमुक्त साहित्य: ह्या वर्गांत स्वतंत्र म्हणजे स्वच्छंद प्रेमाची अभिव्यक्ती तातूंत दिसता. ह्या वर्गांतले रचनाकार अशे आसात-
घनानंद: १) सुजान-सागर २) बिरह लीला ३) कोकसार ४) रसके लिवाली ५) कृपानन्द आदी.
प्रेमभावांची सहजतायेची अभिव्यक्ती आनी विरह भाशांनी तरल अनुभूती हांचेंं मुक्त छंन्दांतल्यान करून दिल्लें सुंदर वर्णन हें ह्या ग्रंथाचें खाशेलेपण. बुध्दसेन (बौधा) १) विरही सुभान दंपति विलास (इश्कनामा) २) विरह बारीश.
आलम: १) माधवानन्द कायकंदला २) सुदामाचरित्र ३) इयान सनेही ४) आलम केली. मुक्त काव्याचें यथार्थ दर्शन ह्या ग्रंथांनी दिसता.
ठाकुरदास: १) ठाकुर ठसक २) ठाकुर शतक. प्रवाही भाशेंतल्यान सभावीक भाव भावनांचें दर्शन आनी तातुंतल्यान प्रतित जावपी परकाया प्रवेश अनुभुतीचो बोध ह्या ग्रंथांतल्या जाता.
रीतिसिद्ध साहित्य: ह्या वर्गांत रीति काव्याच्या शास्त्रापासून थोडी मेकळीक घेवन निर्माण केल्ल्या साहित्याचो आस्पाव जाता. ह्या वर्गांतले ग्रंथकार अशे आसात-
बिहारी :'बिहारी सतसई' ह्या ग्रंथांत भाव आनी कला हांचो सुमेळ सादिल्लो दिसता. भाशेचें सोबीत नियमन आनी अलंकारांचो सभावीक उपेग सादून शुध्द ब्रज भाशेंतलो हो एक उत्तम अविश्कार आसा. शृंगाराचें विविधतायेचें दर्शन घडोवपी ही कलाकृती आसा.
रसनिधी: १) रतन हजारा २) विष्णु पद किर्तन ३) कविता बारह मासी ४) रसनिधी सागर ५) हिंडोला अरिल्ल आदी.
बिहारचो प्रभाव दाखोवपी पुन स्वतंत्र वाटेन चलपी ह्यो रचना आसून, फारसी काव्य शैलीची झांक मारपी शृंगार दर्शन हातूंत दिसता. ते भायर नृप, शंभु, नेवाज, हठीजी, पजमेय हेय ह्या वर्गांतले उल्लेखनीय रचनाकार आसात.
४) आधुनिक काळ : भारताच्या आधुनिक इतिहासाक धरून, म्हणजे १८५७ ची राजकीय क्रांती धरून ह्या आधुनिक कालखंडाची सुरवात जाता. ह्या कालखंडांत प्रतीत जाल्ल्या साहित्याच्या वेगवेगळ्या लक्षणांक अनुसरून ह्या काळाक 'गद्यकाळ', 'विद्रोही काळ', 'परिवर्तन काळ' अशींय नांवां दिवप जातात. युरोपी राजकीय सत्तांचें भारतांत आगमन जाल्या उपरांत भारतांत जाल्लो सर्वांगी बदल, १८५७ ची राजकीय क्रांती आनी उपरांतचो स्वातंत्र्योत्तर संग्राम, भारतांचें स्वात्र्य, राजकीय फाळणी आनी स्वातंंत्र्याोत्तर राजकीय, अर्थीक, समाजीक, संस्कृतीक परिवर्तनाचो परिणाम ह्या काळांतल्या
