साहित्याचेर जावप सभावीक जाता. ह्या सगळ्या परिवर्तनाचें चित्रण एकेवटेन आनी ह्या परिवर्तनाक आपले परीन योगदान दिवप असो ह्या कालखंडाचो प्रवास जाला. ह्या कालखंडाचें आनीक एक खाशेलेंपण म्हणजे ह्या कालखंडांत खडि बोलीचें माध्यम स्विकारिल्ल्यान खडी बोलीक चालना मेळ्ळी.
ह्या कालखंडा आदीं लल्लूजी लाल, मुंशी सदासुखलाल, सदल मिश्र आनी इन्शा अल्ला खाँ हांणी बोलींत साहित्य निर्मिती केल्ली. तेभायर कांय खस्ती मिशनरी लोकांनीय धर्मप्रसाराच्या कामा खातीर खडी बोलीचो वापर केलो. स्वामी दयानंद सरस्वती, पं. श्रध्दाराम फुल्लौरी, राजा शिवप्रसाद 'सितारे हिन्द', राजा लक्ष्मण सिंह हांणीय खडि बोलींत साहित्य निर्मितीकरून फुडारा खातीर बुन्याद घालून दवरली.
आधुनिक काळाचे पोट विभाग करप जाल्यात ते अशे-
१) पुनरजागरण काळ (भारतेन्दु काळ) १८५७-१९००.
२) जागरण-सुधार काळ (व्दिवेदी काळ) १९००-१९१८.
३) छायावाद काळ- १९१८-१९५३.
४) छायावादोत्तर काळ १९३८-१९५३ (प्रगति-प्रयोग काळ).
५) नवलेखन काळ १९५३ पासून
१) भारतेन्दु काळ: ह्या कालखंडांत भारतेन्दु हरिश्वचंद्र (१८५०-१८८५) ह्या साहित्याकाचें भरिव तशेंच प्रभावी योगदान घडिल्ल्यान ह्या काळाक ताचें नांव दिवप जाता. ह्या काळांत हिंदी साहित्यांत आशय, अभिव्यक्ती, शैली, प्रकार, भास आनी साहित्याच्या हेर आंगांसंबंदीं जायते प्रयोग जाले. भारतेन्दु वांगडाच ह्या काळांत राजा लक्ष्मण सिंह (१८२६-९६), राजा शिवप्रसाद सितारे हिन्द (१८२३-९५), श्रीनिवास दास (१८४१-८७), बलकृष्ण भट्ट (१८४४-१९१४), स्वामी दयानंद (१८२४-८३), बद्रीनारायण चौधरी-प्रेमधन (१८५५-१९२३), किशोरी लाल गोस्वामी (१८६५-१९३२), तोताराम वर्मा (१८४७-१९०२), देवकीनन्दन खत्री (१८६१-१९१३) हांणी हिंदी साहित्यांत मोलाची भर घाली.
भारतेन्दु काळांत नवलकतेचो जल्म जालो. भारतेन्दु काळांतेल नवलकतेक प्राचीन कथेचें दायज मेळ्ळें आसलें तरी बरेच कडेन तिचेर अस्तंती साहित्याचो प्रभाव दिसता. हिंदीचो पयलो अधीकृत नवलकथाकार म्हणून लाला श्रीनिवास दासाचें नांव घेवप जाता. ह्या काळांत समाजीक, इतिहासिक (तिलस्मी ऐपारी) जासूसी, प्रेम-प्रधान, अनुवादीत नवलकथा निर्माण जाल्यो. ह्या काळांतले मुखेल नवलकथाकार म्हणून बाळकृष्ण भट्ट (रहस्य कथा, सौ अजान एकसुजान), किशोरी लाल गोस्वामी (त्रिवेण, मालती माधव, प्रणयिनीपरिणय, सौभाग्य) देवकौनन्द खत्री (चंद्रकांत), जगमोहन सिंह (श्याममा स्वप्न) हांची नोंद जाता. ह्या काळांत बंगाली (मृण्मयी, दीपनिर्वाण, प्रमीला), उर्दु (संसार दर्पण), मराठी (पूर्न प्रकाश, चंद्र प्रभा) नवलकथांचें अनुवाद आयले. तेभायर कांय इंग्लिश अनुवादय जालें.
आधुनिक कथा नवलकथेच्या संदर्भात विचार केल्यार ह्या काळांतली कथा-नवल कथा प्राथमिक अवस्थेंत आशिल्ली आनी समाजीक, राश्ट्रीय, धर्मीक आनी नेतीक शिकवण हो तांचो उद्देश आसलो.
भारतेन्दु पयलीं रासलीला सारके नाट्यप्रकार लोकप्रिय आसले. उपरांत महाराज विस्वनाथ सिंहाचे 'आनंद रघुनन्दन', बाबू गोलचंद्राचें 'नहुष', राजा लक्ष्मण सिंहाचे अनुवादीत 'शुक्लन्तला' हींय नाटकां प्रचलित आसलीं. ह्या युगांतलें मुखेल नाटककार अशे- भारतेन्दु (चंद्रावली, भारत दुर्दशा, नीलदेवी - स्वतंत्रनाट्यकृती, कर्पूरमंजरी, मुद्राराक्षस, विद्यासुन्दर, व्यंग वैदिकी, हिंसा हिसा न भवति। अन्धेर नगरी, विषस्य विषमौषघम् - अनुवादीत नाट्य कृती), श्रीनिवासन (रणधीर प्रेम मोहिनी, तप्तासंवरण, संयोगिता स्वयंवर, महाराणा प्रताप), किशोरीलाल गोस्वामी (मंत्रक मंजिरी, महानाटक), केशवदास भट्ट (सज्जाद सुम्बुल, शभसाद सौसन), देवकी नंदन त्रिपाठी (एक एकके- तीन तीन, सैकडेमे दस-दस).
पौराणीक आख्यायिका आनी इतिाहसीक घटनांचे विशय घेवन, प्रेम -कथांच्या आदारान तत्कालीन परिस्थितीचेर निवेदन करपाचेर ह्या नाटकांत भर दिवप जालां.
भारतेन्दु काळाच्या पयलीं करून, ब्रज भाशेंत काव्य रचना जाताली. ह्या काळांत ब्रज बोली वांगाडाच खडी बोलींतय काव्य निर्मिती जाली. भारतेन्दु, व्दिजदेव, बदरीनारायण चीधरी, प्रताप नारायण मिश्र आनी हेर साहित्यकारांनी काव्य निर्मिती केली. ह्या काळांतले काव्य रचनेचेर पारंपारीक रीतिकाव्याचो आनी आधुनिक काव्यशास्त्राचो परिणाम दिसता आनी विशेश म्हणजे परंपरा आनी नाविन्य हांचो सुमेळ सादिल्लो मेळटा. भक्ती रस हांचो संबंद सामको तुटलो ना तरी समाजीक जीण, राश्ट्रप्रेम हांकांय काव्यांत सुवात मेळूंक पावल्या.
ह्या काळांत नामेनेचे लेखक कांय पत्रिका चलयताले.ह्या पत्रिकानीं निबंद, समिक्षा आनी हेर वेचारीक साहित्य प्रसिद्द जातालेे. भारतेन्दु संपादीत 'कविवचन सुधा, हरिश्वरचंद्र मॅगजीन', प्रेमधन संपादीत 'आनन्द कादम्बिनी', बालकृष्ण भट्ट संपादीत हिंदी प्रदीप प्रताप नारायण मिश्र संपादीत 'ब्राम्हण' आनी उपरांतची 'नागरी प्रचारिणी पत्रिका' (१८१७). ह्या पत्रिकांनी हिंदी साहित्याचे उदरगतीक आधार जावपी अशें जायतें समिक्षात्मक लिखाण प्रसिद्द जालें.
व्दिवेदीकाळ: भारतेन्दु काळांतल्या साहित्यिकांनी निर्माण केल्ली हिंदीचो साहित्य परंपरा समृध्द करपाक ज्या साहित्यिकांचें योगदान घडलें तांचे मदीं आपत्र्थ महावीर प्रसाद व्दिवेदी मुखेल आसात. ह्या काळाक 'जागरण सुधार काळ', पूर्व 'स्वछंदतावादी
