धर्माक आर्यधर्म, वैदीक धर्म, सनातन धर्म वा वर्णाश्रमधर्म ह्या नांवान वळखतात.
हिंदू धर्माचो उगम केन्ना आनी कसो जालो हें निश्चिपणान सांगूंक मेळना. आर्यांच्या आगमना पयलीं भारतांत प्रचलोत आशिल्ले लौकिक धर्म आनी आर्यांचो वैदिक धर्म हांच्या संमिश्रणांतल्यान हिंदू धर्म ल्हव ल्हव करून उदयाक आयलो आसुंये. सिंधु- संस्कृतीच्या अवशेशांतल्यान सिंधुधर्माचे जें रूप प्रकट जालां, तें हिंदू धर्माचें एक पुर्विल्लें रूप आसा अशें दिसता.
हिंदू धर्माची स्वा. सावरकरान व्याख्या केल्या ती अशी आसा-
आसिन्धुसिन्धुपर्यन्ता यस्य भारतभूमिका ।
पितृभू : पुण्यभूश्वैव स वै हिन्दुरिती स्मृत ।।
अर्थ- सिंधू न्हंये पसून दर्या मेरेन पातळिल्ली ही भारतभूंय, ज्या मनशाक पितृभू म्हळ्यार वाडवडीलांची भूंय आनी पुण्यभूंय दिसता तो हिंद
ही व्याख्या मुखेलपणान भुगोलीक आसा. हे व्याख्येपरस लो. टिळकान केल्ली हिंदू धर्माची व्याख्या चड व्यापक आनी उपेगी आसा, ताच्या मतान –
प्रामाण्यबुध्दिर्वेदेषु साधनानामनेक
उपाद्यानामनियम एतध्दर्मस्य लक्षण्म ।।
अर्थ – वेदांविशीं प्रामाण्यबुध्दी, साधनांची अनेकता आनी उपास्य खंयचें आसचें हे विशीं निश्चित नेम नासप, हें हिंदू धर्माचें लक्षण आसा.
हेच व्याख्येचें संकलित स्वरूप लो. टिळकान मांडलां तें अशें- प्रामाण्यबुध्दिर्वेदेषु हें तत्व आपणावन पारंपर्यागत आनी श्रुतिस्मृतिपुराणप्रतिपादित विधिसंस्कार वा आचार पाळपी तो हिंदू.
हे व्याख्येंत भौतिक आनी मानसिक वा बाह्य आनी आंतर अशा उभयविध धर्मांची जाणविकाय आशिल्ल्यान हेर सगळ्या व्याख्यांपरस ती उपेगी थारता.
हिंदू धर्माच्या प्रवर्तकांनी आनी शास्त्रकारांनी खोलायेन आनी बारीकसाणेन विचार करून व्यक्तीचें पुराय कल्याण साधपी आनी दुख्खां तशेंच अस्वास्थ्य उणें जावन चडांत चड सूख दिवपी जीण सोदून काडली आनी तेच वांगडा कांय नेमय सांगून दवरल्यात. ह्या नेमांकच आचारप्रभव धर्म म्हण्टात.
आसिन्धुसिन्धुपर्यन्ता यस्य भारतभुमिका ।
पितृभू: पुण्यभूश्वैव स वै हिन्दुरिती स्मृत : ।।
अर्थ- सिंधु न्हंयेपसून दर्यामेरेन पातळिल्ली ही भारतभूंय, ज्या मनशाक पितृभू म्हळ्यार वाडवडीलांची भूंय आनी पुण्यभूंय दिसता तो हिंदू.
ही व्याख्या मुखेलपणान भुगोलीक आसा. हे व्याख्येपरस लो.टिळकान केल्ली हिंदू धर्माची व्याख्या चड व्यापक आनी उपेगी आसा, ताच्या मतान-
प्रामाण्यबुद्धिर्वेदेषु साधनानामनेकता ।
उपाद्यानामनियम एतद्धर्मस्य लक्षणम ॥
अर्थ- वेदांविशीं प्रामाण्यबुध्दी, साधनांची अनेकता आनी उपास्य खंयचें आसचें हे विशीं निश्चित नेम नासप, हें हिंदू धर्माचें लक्षण आसा.
हेच व्याख्येच्या स्वरूप लो.टिळकान मांडलां तें अशें-
प्रामाण्यबुद्धिर्वेदेषु हें तत्व आपणावन पारंपर्यागत आनी श्रुतिस्मृतिपुराणप्रतिपादित विधिसंस्कार वा आचार पाळपी तो हिंदू.
हे व्याख्येंत भौतिक आनी मानसिक वा बाह्य आनी आंतर अशा उभयविध धर्मांची जाणविकाय आशिल्ल्यान हेर सगळ्या व्याख्यांपरस ती उपेगी थारता.
हिंदू धर्माच्या प्रवर्तकांनी आनी शास्त्रकारांनी खोलायेन आनी बारीकसाणेन विचार करून व्यक्तीचें पुराय कल्याण साधपी आनी दुख्खां तशेंच अस्वास्थ्य उणें जावन चडांत चड सूख दिवपी जीण सोदून काडली आनी तेच वांगडा कांय नेमय सांगून दवरल्यात. ह्या नेमांकच आचारप्रभव धर्म म्हण्टात.
हिंदू धर्माची मांडणी विचार करून केलया. जर समाज रचणुकेंत स्थितिस्थापकताय आस आसता, तो समाज अनंत काळामेरेन तिगूंक शकता. तातूंत बदलते परिस्थितीक अणसरून धर्मांत कशे, किदें फेरबदल करचे हें सांगलां. अशी स्थितिस्थापकताय किरिस्तांव आनी इस्लामी धर्मांनी ना. त्या दोन धर्मांनी जे नेम एक फावट सांगल्यात, तातूंत कोणाकच केन्नाच बदल करपाचो अधिकार ना अशें मानता. त्या दोन धर्मांतल्या आचार-विचारांक आदारभूत असो एकच ग्रंथ आसता. किरिस्तांवांचें बायबल आनी मुसलमानाचें कुराण. पूण हिंदू धर्मांत असो एकय ग्रणथ प्रमाणभूत मानिल्लो ना. विशिश्ट कारणां खातीर विशिश्ट ग्रंथ हिंदू धर्मांत प्रमाणभूत मानल्यात. एकाच ग्रंथांत समाजाच्या सुख-स्वास्थ्या खातीर नेम सांगप शक्य नासता. जशी जशी परिस्थिती बदलता, तशें तशें धर्माक वेगळें वळण दिवचें पडटा. बदलते परिस्थितींत पोरने नेम बदलते पडटात. तशी वेवस्था आनी आज्ञा हिंदू धर्मांत आसा, हे ताचें खाशेलपण.
पुर्विल्ल्या काळासावन प्रतिश्ठीत वैदीक धर्मावांगडा आनीकय बरेचशे लौकिक धर्मपंथ भारतात आशिल्ले. हे धर्मपंथ वैदिक धर्माच्या विकासांतूय प्रभावी थारले. तांच्यो देवदेवता वेगवेगळ्यो आसून धार्मिक आचारय वेगळे आशिल्ले. पूण हे जनजातींचे लौकिक धर्म रोकडेच वैदिक धर्माकडे आकर्शित जाले. तांणी वैदिक धर्माच्यो श्रध्दा आनी आचार व्हड प्रमाणांत आपणायले नात पूण वेदांविशींची आपली निश्ठा मात कायम दवरली. वैदिक धर्माचो अपकर्श सुरू जातकच त्या लौकिक धर्मांक आपली स्मिता प्रस्थापित करपाची संद मेळ्ळी. हाका लागून बरेचशे लौकिक धर्म, तांच्यो देवता आनी आचार हांचेसयत वेदनिश्ठच्या सुत्रान एके संघटनेंत एकठांय आयले आनी अशे तरेन इतिहासीक हिंदू धर्म जल्माक आयलो. ह्या हिंदू धर्माचे मुखेल गुणविशेश अशे आसात – प्रतिश्ठीत वैदिक धर्माच्या इंद्र, वरुण ह्या देवांची सुवात शिव, विष्णु ह्या लौकिक देवतांनी घेतली. लोक देवाकडे तारपी इश्ट आनी उध्दारकर्तो ह्या नात्यान पळोवंक लागले. यज्ञविधीची सुवात पुजेन घेतली. उपानिशदांच्या अध्यात्मशास्त्रा बदला भक्तिमार्ग लोकप्रिय जालो. भक्तींतल्यान देवपुजा आनी मूर्तिपुजेचो उगम जालो.
शुंगांच्या राजकीय पतना वांगडा हिंदू धर्माच्या भक्तिव्याची अनिश्चितावस्था सुरू जाली. यवन, शक, पल्हव, कुशाण ह्या जमातींनी त्या कालखंडांत भारताचेर आक्रमणां केलीं. काण्व, आंध्र-सातवाहन, भआरशिव, वाकाटक ह्या राजघराण्यांनी धर्माच्या विकासाक थोडो आदार केलो. त्याच काळांत महायान बौध्द पंथाच्या रुपान हिंदू धर्रमाचो एक शेंकड्यांत गुप्त राजवंशाची सत्ता प्रस्थापित जाली, तेन्ना अभिजात हिंदू धर्माक पुराय विकसित स्वरूप फाव जाल्लें.
गुप्त काळांत निश्पन्न जाल्लें अग्रगण्य धार्मिक वाड्मय म्हळ्यार पुराणां. त्याच काळांत एकेश्वरवादी आशिल्ल्या वेगवेगळ्या धर्मपंथाचो उदय जालो. वेगवेगळ्या अवतारांवतीन आविश्कार केल्ले विष्णु हे एकेच लौकिक देवतेभोंवतणी वैश्णव पंथाचो वाकस जालो. तेच भशेन शैव पंथ वेदपूर्व आर्येतर देव शिव हाचे भोंवतणी विकसित जालो. शैव आनी वैश्णव ह्या पंथां भायर अभिजात हिंदू धर्माच्या
