कालखंडांत हेर आनीकय धर्मपंथांचो उदय जाल्लो. गुप्तकाळांतल्या देवामयांचे अवशेश यशपंथ आनी सर्पपंथ हांचे निदर्शक आसात. हिंदू धर्मांतलो तांत्रिकांचो पंथ होय एक म्हत्वाचो पंथ आसा. वेदपूर्वकाळापयलींच्याय ह्या पंथाक पद्दतशीर स्वरूप इ.स. च्या ५ व्या शेंकड्यांत मेळ्ळें.ह्या पंथांत सगळ्या वतगणंक आनी बायलांकूय प्रवेश मेळटालो. पूण तातुंतल्या गुह्य आचार आनी कडक निर्बंध्याक लागून तो एक गूढ धर्मपंथ जालो. ह्या पंथाचे शेव, वैश्णव आनी शाक्त अशे तीन मुखेल पोटभेदूय जाले.
भारता भायल्या देशांतय हिंदू धर्माचो प्रसार गुप्तपूर्व काळांतच सुरू जाल्लो. हिंदू धर्मप्रचारक उदेंतेवटेन ब्रह्मदेश, यवद्वीप, सुमात्रा हांगा आनी अस्तंतेवटेन ग्रीस, मिसर ह्या देशांनीय पाविल्ले. भारतांत अयिल्ल्या यवन, शक ह्या परकी जमातींचें हिंदूकरण ह्या काळांत व्हडा उमेदीन चालू आशिल्लें. तेऋपरांतच्या हजार वर्साच्या कालखंडांत (इ.स.७०० ते १७००) हिंदू धर्माचे, पंथांच्या आनी उपपंथांच्या रूपान आनीक विखंडन जालें. दर एका पंथान, मूळ हिंदू धर्माचो त्याग करप ना अशें धोरण आपणायल्लें. हे धर्मपंथ कांय विशिश्ट सिध्दांतांचो पुरस्कार करपाखातीर उदयाक येवंक नासून, ईश्र्वरवादाचे विशिश्ट आदर्श आनी भक्तीचे येवंक नासून, ईश्र्वरवादाचे विशिश्ट आदर्श आनी भक्तीचे विशिश्ट प्रकार प्रस्थापित करपाखातीर आयिल्ले.
भारतांत ब्रिटिशांचे राजसत्तेक सुरवात जायत सावन पारंपरीक हिंदू धर्माक एक नवी अडचण सुरू जाली. अस्तंती लोकांचें विज्ञान आनी तंत्रज्ञान हांचो हिंदू बुध्दिमंतांचेर जो प्रभाव पडलो ताकालागून ती उत्पन्न जाली. अस्तंती विद्येच्या प्रभावाची हिंदू समाजांतल्या सुशिक्षितांची प्रतिक्रिया तीन प्रकारांची आशिल्ली. भारताच्या दैन्याचें मूळ कारण म्हळ्यार पारंपरीक हिंदू धर्म, ताचो त्याग करूंक जाय असो निश्कर्श कांय बुध्दिमंतांनी काडलो. दुसरी प्रतिक्रिया, हिमदू धर्माच्यो श्रद्दा आनी आचार हांचें परिरक्षण जावंकच जाय. ह्या परिरक्षणवादी लोकांक, पारंपरिक हिंदू धर्म केन्नाच नश्ट जांवचो ना असो दृढ विश्वास आसा. तांच्या मतान अस्तंतांच्या अवनतिकारक भौतिकवादाक यशस्वी प्रतिकार करपाक हिंदुंची आध्यात्मिकताय समर्थ आसा. हिंदू परंपरा आनी आर्विल्ली संस्कृत हांच्यांतल्या संघर्शाची तिसरी प्रतिक्रिया हिंदू धर्माचें पुनर्विधान करपाच्या यत्नांत दिसता. खंयच्याय युगांतल्या प्रचोदनाक हिंदू धर्म योग्य प्रतिसाद दिवपाक शकतलो ह्या प्रत्ययांतल्यानच ही प्रवृत्ती तयार जाल्या. पूण अस्तंती विद्येचो प्रभाव हिंदू समाजांतल्या शामक्या उण्या शा सुशिक्षीत लोकांपुरतोच मर्यादित आसा. भोवजन समाजाकडे ताचो कांयच संबंद ना. आर्विल्ल्या काळाच्या संदर्भांत धर्मासंबंदीं कसलोय पुनर्विचार करूंक जाय अशी गरजच भोवजन समाजाक दिसना.
हिंदू धर्माचें स्वरूप स्थल मानान दिसता तें अशें-
ईश्र्वर : हिंदू धर्माचे लोक सामान्यापणान ईश्र्वराचें अस्तित्व मानतात. धर्तरेचेर जीवाची उत्पत्ती करून तिचो नाश करपी, सगळें विश्र्व सुवेवस्थित चलोवपी, मळबांतले तारे, गिरे हांचे गतीचेर नियंत्रण दवरपी कसली तरी शक्त आसा, अशें हिंदूंक दिसता. ईश्र्वर आसा हें सिध्द करपाखातीर ईश्र्वराचो अणभव येवंक जाय. तसो ईश्र्वराचो अणभव येता असो समज हिंदू धर्मांत प्रचलित आसा. वेदान्ती लोक हाकाच ब्रह्मसाक्षात्कार म्हणटात. प्राचीन ऋषींक आनी संतांक तसो साक्षात्कार जाल्ल्याचें ताच्या चरित्रांवयल्यान कळटा. शिव, विष्णु, राम, दत्त हीं एकाच परमेश्र्वराचीं वेगवेगळीं रूपां आसून, ज्या रूपांत भक्त ताचें ध्यान- चिंतन करता, त्या रूपांत तो त्या भक्ताक दर्शन दिता अशी कल्पना आसा.
मूर्तिपुजा वैदिक धर्मांत मूर्तिपुजा नाशिल्ली. इंद्र, वरूण, सोम ह्यो देवता हे सृश्टींतल्यो प्रत्यक्ष दिसपी भौतिक घडणुकांच्यो अधिश्ठात्री देवता आशिल्ल्यो. उपनिषदांत परब्रह्माची कल्पना दृढ जावन ताचें निदिध्यासन हेंच पुजेचें स्वरूप थारलें. पूण कालांतरान आर्य आनी अनार्य हांच्या संमिश्र धारणांचो मेळून हिंदू धरमाचो ऋदय जालो. तेन्ना वेगवेगळ्या रूपांनी देवपुजा सुरू जाली. हिंदू लोकांनी सिंधू संस्कृतींतली शिवलिंगपुजा आपणायली. हेर देवतांच्यो मात मानवी रूपांतल्यो मूर्ती निर्माण जाल्यो. सामान्य मनशाक अमुर्त, निर्गुण परमेश्र्वराची उपासना करप कठीण दिसता, म्हणूनच सगुणोपासकांक मूर्तीची गरज लागली आनी तांणी मुर्तिपुजेचो मार्ग आपणायलो.
स्वर्ग आनी नरक इहलोकांत केल्ल्या कर्माचें फळ मनशाक मेल्या उपरांत स्वर्गांत वा नरकांत मेळटा अशी हिंदू लोकांची श्रध्दा आसा. पापी मनशाक रोकडीच ख्यास्त भोगची पडिल्ली वा पुण्यवान मनशाक सुखसंपत्तीच्या रूपांत रोकडेंच ह्या जगांत फळ मेळिल्लें जाल्यार स्वर्ग – नरकाची कल्पना फिल थारतली आशिल्लू. पूण कांय पापी लोक इहलोकांत सूख भोगतात आनी सदाचरणी लोकांक खुब दुख्खां भोगचीं पडटात अशें परतून परतून दिसून येता. ताका लागून पाप- पुण्याचें फळ मेळटा काय ना हातूंत दुबाव येता. तो पयसावपाखातीर हिंदू धर्मांत स्वर्ग आनी नरक मानल्यात. पाप आनी पुण्य हांचें फळ ह्याच जल्मांत मेळना म्हणून स्वर्ग आनी नरकाची कल्पना उत्पन्न जाली. ह्या जल्मांत केल्ल्या पापाचें वा पुण्याचें फळ, सुख वा दूख, स्वर्गांत वा नरकांत विशिश्ट काळामेरेन भोगून जातकच मनशाचो आत्मो पुनर्जल्म घेता आनी ह्या मृत्यूलोकांत परतून येता. स्वर्ग आनी नरक खंय आसात, ह्या प्रस्नाची जाप मात मेळना.
पुनर्जल्म दर एकट्याच्या कर्माप्रमाण मनशाचो आत्मो वेगवेगळे योनींत जल्म घेता, असो हिंदू लोकांचो भावार्थ आसा. ह्या जल्मांत केल्ल्या पाप – पुण्याचें फल फुडल्या जल्मांत मेळटा, असो कर्म सिध्दान्त आसा. मनीस पूर्वसंचिताप्रमाण म्हळ्यार पूर्वजल्मांतल्या कर्माक अणसरून ह्या जल्मांत सुखदूख भोगता. कर्माचें फळ
