आनी इजिप्त हांगा जालो.
मनशाचें जिवीतः
अन्नः शिकार आनी नुस्तेंमारी हे दोनूय वेवसाय पुराणाश्मयुगांत आनी आंतराश्मयुगांत आशिल्ले. नवाश्मयुगांत पशुपालन आनी शेत काम हे मुखेल वेवसाय आसले तरीकूय थोड्याभोव प्रमाणांत नुस्तेमारी चलताली. पुराणाश्मयुगांत आनी आंतराश्मयुगांतल्या मनशाच्या अन्नांत ल्हान-व्हड सगळ्या जनावरांचें मांस , फळां आनी कंदमुळां हांचो आस्पाव आशिल्लो. मनशाच्या मांसाचें भक्षणय जातालें. गरण, दुकर, हत्ती, (Mammoth), वास्वेल, घोडे हे प्राणी सदचेंच भक्ष्य जाल्ले. आंतराश्मयुगाचे ,अखरेक नुस्त्या वांगडा बोकड्यो, मेंढरां, गाय, बैल हांच्या सारक्या पाळीव जनावरांचें मांस हो आहाराचो एक भाग जाल्लो. नवाश्मयुगांत धान्यां वांगडाच मांसाहार चलतालो. शेतकामाक सुरवात जातकच गंव, बार्ली, मको, ज्वारी, बाजरी हीं धान्यां आनी वाटाणो, घेवडो, मूग, हरभरो आनी मसूर हांच्या सारकीं कड्डणां पिकोवपाक सुरवात जाली. सफरचंदां, बोरां असली फळां मेळटालीं. लामा, उंट, घोडो ह्या पाळीव जनावरांचो उपेग येरादारीखातीर जातालो तरीकूय वेळ प्रसंगाक तांचें भक्षण जातालें.
समाजरचनाः अश्मयुगीन समाजरचणुकीविशीं उत्खननातल्यान मेळिल्लो पुरावो अप्रत्यक्ष, उणो आनी त्रोटक आसा. मेळिल्ल्या अवशेषांवयल्यान कांय अनुमानां बांदचीं पडटात. देखीकः- वैचारीक देवघेवीचें मुखेल साधन जी भास, ती त्या कालखंडांत केन्ना आनी कोणाकोणाक प्राप्त जाल्ली, हेविशीं निश्चित कांयच सांगपाक येना. पूण पूर्वविचार आनी येवजण तशेंच रासवळ दिवीत प्रचलित आशिल्लें. ताका लागून भाशा संपर्काचे कसलें तरी माध्यम अस्तित्वांत आशिल्लें हें नक्की. शिकार करपा खातीर सांघिक शक्तीची गरज आशिल्ली. देखून मनशाक गटांत वा टोळयेंत रावचें पडटालें. रगताचें नातें आशिल्लया मनशांचो एकेक कौटुंबिक गट आशिल्लो आसूंक जाय. आवयक (बायलेक) कुटुंबांत अदिक म्हत्व आशिल्लें. ह्या समाजांतल्या दादले-बायलांच्या संबंदा विशीं कसलींच म्हायती मेळना. पूण एक बळिश्ट दादलो, ताच्यो चार-पांच बायलो आनी ल्हान भुरगीं हांचो कुटुंबांत आस्पाव आसतालो. पितृ-सावर्ण्य वा मातृ-सावर्ण्य हांच्या भितल्ली खंयचीय एक पद्दत प्रचलित आसूंक जाय. अशीं कुटुंबां एकठांय येवन तांचो फुडें गट तयार जातालो. ह्या गटाचें निश्ठास्थान रगतसंबंदाचें नाशिल्ल्या कारणान कितेंय दृश्य चिन्न आसल्यार बरें पडटलें म्हूण एखाद्र्या मोनजातीची वा सुकण्याची निशाणी (गणचिन्न) म्हूण उपेग करताले. घोलींच्या वण्टींचेर वास्वेलां, गेंडे अश्या प्राण्यांची जीं चित्रां दिसतात तीं गणचिन्नांच्या आसूंक जाय. अश्या गटांत 30-60 मनशां आसतालीं. तांचें खावप-जेवप, रांदप, शिकार करप एकठांय रावनूच जातालें. शेतकाम, लाकूंडतोड, शिकार, शस्त्रनिर्मिती हीं कश्टांचीं कामां दादल्यां कडेन जाल्यार घरकाम, शेत राखप, कंदमुळां-फळां पुंजावप, भुरग्यांक सांबाळप, रांदप हीं कामां बायलां कडेन अशी श्रमाची विभागणी त्या काळांत जाली.
पंचमहाभूतां , रूख, स्थलदेवता, मृतात्मे ह्या अतिमानवी शक्तींचेर शक चलयतल्या पुरोयताचो वेवसाय जाण्टेली बायल वा गटाचो दादलो मुखेली हांचे भितर केणूय एकलो करतालो. घोलींच्या वण्टींचेर चित्रकाम करप, स्त्रीमूर्ती, हाडां आनी शिंगा हांच्या वयलें कोरावकाम, हत्यारांखातीर लागपी कुपादरीच्या फातचरांची वेगवेगळ्या गटांत पुरवण करप हे स्वतंत्र वेवसाय उदयाक आयिल्ले.
ल्हव ल्हव उपजिविकेच्या साधनांचेर मालकी हक्काचो उदय जालो. सुर्वेक मालकी दरेक गटाकडेन रासवळ रुपान आशिल्ली. मागीर एक-एक कुटुंबाच्या सर्वस्वी मालकीची थापणूक जाली. नवाश्मयुगाच्या सुर्वेक काळांत पितृसावर्ण्य पद्दत रुढ जाली. शेतकाम, पशुपालन, फातरांचीं हत्यारां तयार करप, शिकार करप, पौरोहित्य, कलाकृती हे वेवसाय पयलीं भशेन चालूच आशिल्ले. तातूंत घरां बांदप, सुतारकाम, गवंडेकाम, वेतकाम, बुरुडकाम, मृत्पात्रां तयार करून ती रंगोवप असल्याय वेवसायांची भर पडली. नवाश्मयुगीन समाज शाश्वत पायांचेर उबो जालो आनी समाज रचणूकेंत म्हत्वाचे बदल घडून आयले. कुटूंब ही संस्था श्रेष्ठ जाली. हातूंतल्यान नियंत्रणाची गरज निर्माण जावन शासनसंस्था आनी दंडनीत उत्पन्न जाली आसूंक जाय.
राबित्याचीं थळाः अश्मयुगांत राबित्याचे दोन प्रकार दिसून येतात. गुंफा आनी घोली हांच्या सारको सैमीक आलाशिरो आनी खोपीं वा तंबू हांच्या सारकीं कृत्रिम आवरणां. पुराणाश्मयुगांत कडक थंडेच्या हवामानाक लागून मनशान घोलींचो वा खांची आशिल्ल्या कडेकपाऱ्यांचो आश्रय घेतलो. सगळ्यांत पूर्विल्ल्यो ज्ञात अशो घोली चीनच्या जोकोत्येन (Chou-kou-tien) वाठारांत सांपडल्यात. त्या उपरांतच्यो घोली यूरोपांत दक्षिण फ्रांस आनी उत्तर स्पेन, आशियांत पॅलेस्टाईन आनी सिरिया हांगा तशेंच आफ्रिकेंतल्या मोरोक्को हांगा सांपडल्यात. आल्जिरियाच्या भूमध्य सागरा कडल्या वाठारांत मध्यश्मयुगांतल्या वसणुकांचे अवशेक मेळ्ळ्यांत भारतांत मध्य प्रदेसांतल्यो घोली आंतराश्मयुगीन आसात. अमेरिकेंतय अश्मयुगांतल्या विंगड विंगड टप्प्यांतल्यो तरेकवार घोली मेळ्ळ्यात. राबित्या खातीर वापरिल्ल्यो घोली वा कपारी, तांचीं तोंडां वाऱ्याचे दिकेक येवचीं नी हे नदरेन वेंचून काडटाले.
मनशान उबारिल्ल्या आलाशिऱ्याचे स्पश्ट अवशेश सगळ्यांत पयलीं उत्तरपुराणाश्मयुगांत मेळ्ळ्यात. ते एका खासा भागांत , खासा समाजगटा कडेन संबंदीत आसात. आग्नेय युरोपांत चेकोस्लोव्हाकियाचे व्हिस्टोनीस, ऑस्ट्रोव्हा आनी पेट्रोव्हिज, दक्षिण रशियांत डॉन न्हंयेवयल्या गागारिनो हांगा आनी सायबेरियांत टिमोनोव्हका हांगा हे अवशेश मेळटात. Mammoth ह्या जनावरांची शिकार होच मुखेल वेवसाय आशिल्ल्या कारणान ह्या लोकांक शिकारे खातीर विरळ रानांत वचून राबितो करचे पडलो. थंय तांणी रावपा खातीर तंबू आनी खोंपी बांदल्यो. वांटकुळ्यो वा लंबवर्तुळाकार आकार आशिल्ल्यो खोंपी आकारान खूब मोट्यो आसताल्यो. देखीकः- ‘व्हिस्टोनीस’: (15 मी. लांब आनी 9 मी. रुंद) हांचेर झाडांच्यो ताळ्यो तिरप्यो एकामेकांक तेंकोवन दवरून तांचेर पालो, तण वा चामडें पातळावन दवरताले. भोंवतणचे जमनीपरस घराची जमीन खोलगट आसताली. एकें खोंपींत सुमार 5 चुली आसताल्यो.
टिमोनोव्हका (सायबेरिया) हांगा उत्तरपुराणाश्मयुगांत प्रचारांत आशिल्ल्या दुसऱ्या एका प्रकाराच्या घरांचे अवशेश मेळ्ळ्यात. हीं घरां कडक शिंयापसून राखॆण दिवचेखातीर तयार केल्लीं आसूंक फाव. हांकां ‘कृत्रिम घोली’ अशें म्हळ्यार जाता. तांचे रडने खातीर जमनींत तीन मी. खोलायेचें वाटकुळें फोणकूल खणटाले. भितर देंवपाक सोंपणा आसतालीं. वयल्यान लाकडाचे व्हडले आडामे आनी कोंडे घालून तांचेर तण, पालो, घालून आनी चिखल धापून पाखें तयार करताले. खोपीच्या भायर उक्ताडार चुली पेटयताले. चीनांत शान्सी वाठारांत तशेंच भारतांत काश्मीराक बुर्झाहोम हांगा असलीं नवाश्मयुगांतलीं घरां सांपडल्यांत. आंतराश्मयुगांतलें हवामान बरेंच उश्ण आशिल्ल्या कारणान मनशान घोलींनी रावपाचें सोडून उक्ताडाचेर रावपाक सुरवात केली. तंय नुस्तें मेळटा अश्या न्हंयच्या आनी तळ्यांच्या लागसार वसणूक वाडली. चड काळ उरपी आनी प्रशस्त घरां बांदपाक सुरवात जाली. घरांचे बांदावळीखातीर वाळवंटी (सुकी) वा उंचावयली जमीन सोदताले. लांकडाच्यो वण्टी आनी चामड्याचीं पाखीं आसतालीं. सरे (इंग्लंड), डेन्मार्क, हॉलंड हांगा घरांचे चोमे तयार जालें.
नवाश्मयुगांत घर बांदपाच्या मळार क्रांतिकारक बदल घडून आयले. घटमूट घरां बांदपाखातीर तण, कोंडे, चामडें हांच्या बदलाक लाकडांचे व्हडले लोटिंगे, फातर, विटो हांचो उपेग जावपाक लागलो. घरांचो आराखडो आतां वांटकुळो वा चौरस जालो. कोंडे-वेताच्या वाळांपसून, फातरांनी-विटानी बांदिल्ल्यो घट्ट वण्टी आनी तांचेर गिलावो केल्लें
