रंगकाम ही जार्मो पध्दत सगळ्या घरांनी दिसून येताली. जेरिको (पॅलस्टाईन), खिरोकिटिया (सायप्रस), हसौना (उत्तर मेसोपोटेमिया) हे घुमटाकार पाख्यांचे खास नमुने आशिल्ले. हलाफ (सिरिया) आनी आर्पाकिया (उत्तर इराक) हांगा कांय वेगळ्याच प्रकाराची घऱांची रचणूक दिसून येता. नवाश्मयुगांत वास्तुविद्येची सर्वांगीण उदरगत खास करून पॅलेस्टाईन, इराक, तुर्कस्तान ह्या वाठारांत आनी भूमध्य समुद्रांतल्या कांय जुव्यांत जाली. लांकडाचो, कोंड्याचो वापर करून तनवाश्मयुगांत बांदिल्लीं. सोबीत घरां युरेप, चीन, भारत आनी फायूस (ईजिप्त) हांगा दिसतात.
आंतराश्मयुगांत कांय सुवातींनी पांच-सात घरांचे चोमे दिसले, तरीकूय त्या वेळार ‘गांव’ हे कल्पनेचो जल्म जावंक नाशिल्लो. नवाश्मयुगांत रस्ते नाशिल्ले. दोन घरांच्या मदीं केल्ल्या मार्गानूच येरादारी चलताली. (देखीकः युरोपांतल्यो फेडर्झे वसणुको). वाहनां नाशिल्ल्यान खेड्यांक एकामेकांक जोडपी रस्तेय नाशिल्ले. आर्पाकिया आनी खिरोकेटिया हांगा मुखेल रस्त्यांचेर फरसबंदी केल्ली. खेड्यांचे राखणेखातीर सभोंवतणी बांदावळ करपाची वेवस्था नवाश्मयुगांत सुरू जाली. इ.स.पयलीं आठव्या सहस्त्रकांत जेरिकोची फातराची विशाल तटबंदी, भूमध्य दर्याभोंवतणी वाठार आनी अ. आशिया हांगाची विटांची तटबंदी (मर्सीनू, हसितकार, ट्रॉय), उत्तर आनी मध्य यूरोपांतल्या वसणुकांभोंवतणची लाकडी तटबंददी आनी खंदक (कोलोनलिंडन्थॉल) हीं थोडीं उदाहरणां आसलीं तरीकूय ग्रामवेवस्था आनी येवजण अस्तित्वांत आयिल्ली अशें निश्चित सांगपाक येना. हत्यारां आनी आयुधाः अश्मयुगांत मनशान लाकडां, हाडां आनी चड करबन फातर हांचो पालव घेवन आपल्या उपेगाक येतलीं अशीं आयुधां घडोवपाक सुरवात केली. पूर्वपुराणाश्मयुगाच्या आरंभासावन खासा आकाराचे फातर घेवन ताचे कपचे आनी कुडके उडोवन ताका फावसो आकार दिवपाक ताणें सुरवात केली. भुसभुशीत फातराचे आडवीं तळपां मेळूंक शकतात, हांचें गिन्यान ताका जालें. ल्हान आकाराचीं पातीं आनी छिलके हांच्या खातीर चर्ट (chert), अॅगेट (agate) अशे एकदम घट्ट आनी एकसंध पाशाणप्रकार ताणे वेंचून काडले. बदामी आकाराचें आनी वेगवेगळ्या उद्योगांचें ‘हातकुराड’ हत्यार तयार करपा खातीर ताणें दोन वेगवेगळ्यो पध्दती सोदून काडल्यो.‘अबेव्हिलियन’ आनी ‘अश्यूलियन’ पद्तींध्दचो ताणें सोद लायलो. फातराच्या आयुधाक लाकडी हाडाच्या दांड्याची जोड दिवपाचें गिन्यान ताका जालें. उत्तरपुराणाश्मयुगापसून फुडें कुराडी, विळे, बाण, खुरपीं अशीं संयुक्त आयुधां तयार जालीं.
विंगड विंगड प्रकाराची कार्यक्षम उपकरणां आनी आयुधां हांच्या निर्मितीतंत्राची उत्कांत्री पूर्वयेवजणे प्रमाण जाली ना. गरजो, मेळटा ती सामुग्री आनी परंपरागत गिन्यान हांचे धर्तेचेर ती जायत गेली. देखीकः पुराणश्मयुगांत चड कून घातक आयुधां तयार जालीं, जाल्यार नवाश्मयुगांत शेतकी वेवसायाक उपेगी अशीं विळो, खणपाची बडी हीं अवजारां तयार जलीं. भालो, ‘बोला’ (सुकण्यांक मारपाची एके तरेची गोफीण), धनुश्य आनी बाण हीं जीवघेणीं क्षेपण- आयुधां तयार जालीं. धनुश्य-बाणाचो उपेग आंतराश्मयुगापसून सुरू जालो. धनुश्याक चामड्याची वादी लायताले आनी बाणाक फातराचीं वा हाडांची तोंका बसयताले.
हाडां-शिंगां हांचेपसून तयार जाल्ल्यो बऱ्योच वस्तू आयज लेगीत तिगून उरल्यात. तातूंत चड करून बाणांचीं तोंकां, नुस्तें मारपाखातीर वापरिल्ले धाकटे कांटयारे बाण, गरे, सुयो, दाबणां, हतया दांता-वस्तू हांचो आस्पाव जाता.
उजोः अश्मयुगांतलें सगळ्यांत पूर्विल्ले अशे मनीससंबंदान उज्याचे अवशेश चीनांतल्या जोकोत्येन घोलींत मेळ्ळ्यात पूण एकदां पेटिल्लो उज्याचो धग एकसारको पेटत दवरपाची कला जोकोत्येनच्या लोकांक खबर नाशिल्ली. लाकडां, हाडां, कोळसो उज्याखातीर जळोव म्हूण वापरतालेय आंतराश्मयुगांत आनी नवाश्मयुगांत उजो निर्माण करपाची विद्या साध्या जाली आसूंक जाय. तिख्याचो अंश आशिल्ले कुपादरीचे फातर घासून उजो तयार करताले. उज्याचो उपेग ह्या कामां खातीर जातालोः कृत्रिम रितीन उश्णताय आनी उजवाड निर्माण करपा खातीर. ताचेर मांस भाजून खावपा खातीर, जनावरांची चरबी फातराच्या दिव्यांत घालून वाती जळोवपा खातीर, जनावरांक भेश्टावन राखण करपा खातीर बड्यांचीं आनी हाडांचीं तोंकां भाजून टणक करपा खातीर. आंतराश्मयुगांत आनी नवाश्मयुगांत उज्याचो वापर सुटसुटीतपणान करपा खातीर शेगड्यो, चुली आनी भाटयो हांचो वापर सुरू जालो. नवाश्मयुगांत रांदपावांगडाच मातयेच्यो मूर्ती आनी आयदनां भाजपा खातीर उज्याचो उपेग जातालो. उपकरणां, आयदनाः पुराणाश्मयुगांतलें आनी आंतराश्मयुगांतलें एकदम अस्थिर आनी हेडगें जिवीत मतीमत घेतल्यार , मनशाक अन्नपदार्थ सांठोवपाची कसलीच गरज भासलीना. उत्तरपुराणाश्मयुगांत चित्रकारांनी वापरिल्ले फातराचे दिवे सोडल्यार आनी कसलेंच आयदन ज्ञात ना. नवाश्मयुगाचे सुर्वेक जेरिको, जार्मो हांगाचो मनीस फकत वाटयो, पेले असलीं फातराचीं आयदनां वापरतालो. नवाश्मयुगाच्या मध्याक अ. आशिया आनी भूमध्य समुद्राभोंवतणचो वाठार हांगा मृत्पात्रां करपाक सुरवात जाली. मातयेच्या आयदनांक तरांतरांचे आकार दिले. उदका सारके द्रवपदार्थ सांठोवन दवरपा खातीर ल्हान तोंडाचीं व्हडलीं आयदनां तयार केलीं. ह्या आयदनांक रंग लावन तांचेर सोबीत नक्षीकाम केलें. चक्राचो सोद लागतकच चड प्रमाणबध्द आनी वेगवेगळ्या आकाराचीं आयदनां घडोवपाच्यो पद्दती आयल्यो. आंतराश्मयुगांतल्या युरोपांत (डेन्मार्क-एर्टेबोल संस्कृती) कोंडे, करड आनी वेत एकठांय विणून नुस्तें धरपाखातीर तयार केल्ले व्हडले पांटले वापरपाक सुरवात जाली. यांग-शो ह्या चिनी नवाश्मयुगीन समाजापरस दक्षिण अमेरिकेचे कोंड्याची वेळां विणपाचें काम एकदम ऊंच पांवड्याचें आशिल्लें अशें मानतात. धर्मः पुराणाश्मयुगांत आनी आंतराश्मयुगांत धर्मीक जिविताचें मुखेल साधन म्हळ्यार घोलींतली चित्रां. ह्या घोलींक देवळां (प्रार्थनाघरां) म्हूण वळखताले. मध्याश्मयुगांतले ‘व्हिस्टोनीस’ हें पुरोयतदाचे घर सोडल्यार हाचे पयलींच्या काळांतली धर्मीक स्वरुपाची कसलीच वस्तू मेळना. जेरिको हांगाचीं मंदिरां आयताकार (rectangular) आशिल्लीं. तांच्या मुखार एक चौक आनी एक ल्हान मडंप आसतालो. दारामुखावयल्या वण्टींत कुरकुट करून तातूंत फाचराच्यो मूर्ती दवरताले. आर्पाकिया हांगा एक व्हड घुमटाकार मंदिर आसा. तुर्कस्तानतल्या नवाश्मयुगीन अवशेशांत (कटाल हयुक) आनी उबाइड संस्कृतायेच्या अवशेशांवयल्यान (एरिडूं आनी टेपे गौरा) ह्यो वास्तू थंयचे मूर्तीकाम, वण्टीवयलीं चित्रां आनी शिल्पां हाका लागून धर्मीक उपेगाच्यो आसूंक जाय अशें दिसता. सुमेरियन काळांतल्या झिगुरात सारक्या देवळाच्या वास्तूंचो रचनाकौशल्याचो उगम हांगा पळोवपाक मेळटा. तेभायर फातराच्यो, मातयेच्यो, हाडाच्यो मूर्ती आनी थंडी हांच्यावयल्यान धर्मीक जिविताविशीं बरीच म्हायती मेळटा. पूण तांच्यो धर्मीक कल्पना, विचार निश्चित कसल्या स्वरुपाचे आशिल्ले हाचो स्पश्ट पुरावो मात आयज मेळना. तरी लेगीत पुरोयताची सुवात आनी ताचे काम हाची थोडीभोव कल्पना येता.
जारणमारण सारक्या तंत्राचेर अश्मयुगीन मनशाचो विश्वास आशिल्लो. एकाद्र्या जनावराचे ल्हान प्रतिकृतीचेर बाण लागिल्ल्याचें चित्र काडलें, म्हणटकच तो प्राणी शिकारेंत सहज हाताक लागतलो असो समज आशिल्लो. फ्रांस आनी स्पेन हांगासल्ल्या घोलींत असलीं कितलीशींच चित्रां सांपडल्यांत. भाल्याचे बडयेवयलीं कोरीव चित्रांय ह्याच उद्देशान काडल्यां आसतलीं. फकत शिकारीचेर आदारून आशिल्ल्या मनशान आपल्या वेवसायांत अतिमानुषी बळाचो अशे तरेन पालव मेळोवपाचो यत्न केलो. जननतत्वाची आराधना जाताली असो
