हरयतांलो. युआन च्वांग हाणें ताका पांडित्यांतलो प्रतिसूर्य अशें म्हळां. पूण अश्वघोषाक एक दीस पार्श्व नांवाचो महापंडित बौध्द भिक्षू मेळ्ळो आनी ताच्या वांगडा जाल्ल्या वादांत अश्वघोष हरलो. ताच्याकडल्यानूच मागीर अश्वघोषान बौध्द धर्माची दीक्षा घेतली आनी तो भिक्षु जालो.
तो जसो पंडित आशिल्लो तसोच बऱ्यापैकीं गायकूय आशिल्लो. प्रवचन आनी गायन ह्या दोनूय साधनांवरवीं तांणें बौध्द धर्माचो प्रचार केलो आनी खूब जाणांक त्या धर्माची दीक्षा दिली. तो गावंक लागतकच रस्त्यावेल्यान वचपी घोडो लेगीत आपलो ‘फुरफुर’ आवाज बंद करून ओगी जातालो. देखूनच ताका ‘अश्वघोष’ (अश्व=घोडो, घोडो=गर्जना) हें नांव पडलें अशी आख्यायिका आसा. फुडें तो महायान पंथाच्या संस्थांपकांपैकी एक जालो तो राजा कनिष्काचो धर्माविशींचो सल्लागार आशिल्ल्यान कनिष्कान आपयिल्ल्या चवथ्या धर्मपरिशदेचें संचालन ताणेंच केलें अशें म्हण्टात. ताणें धर्मकाजाखातीर परंपरागत संस्कृत भाशा वापरली.
अश्वघोषान बरयिल्ले ग्रंथ अशेः १. बुध्दचरित (महाकाव्य) २. सौदरनंद (महाकाव्य) ३. गडिस्तोत्रगाथा (धर्मीक लघुकाव्य) ४. सूत्रालंकार (कथांझेलो) ५. शारीपुत्रप्रकरण (नाटक) ६. महायान श्रध्दात्पादसूत्र (तत्वगिन्यानाचो ग्रंथ) ७. वज्रसूची (वर्णवेवस्थेआड वादग्रंथ). ह्या सगळ्या ग्रंथांत ‘बुध्दचरित’ हें ताचे प्रतिभेचें बरें उदाहरण आसा. बुध्दाविशींच्यो अतितायेच्यो दंतकथा काडून उडोवन ताणें शुध्द आनी सोपें अशें बुध्दचरित्र बरोवन मनशाच्या काळजामेरेन पावयलें. कल्पना, कथा, आनी वर्णन ह्या तीनूय गुणांचो त्या काव्यांत त्रिवेणी संगम जाला अशें जाणकारांचें मत आसा. अश्वघोषाच्या खंयच्याय साहित्यकृतींत पळेल्यार धर्मपरिवर्तनाची उपाट उर्बा दिसून येता. मतांमतांच्या जंजाळांत पडनासतना मनशान बुध्दप्रणीत अष्टांगिक मार्ग आपणावन जिविताचें सार्थक करचें अशें ताणें सांगलां.
सामान्य लोकांक बौध्द धर्माचें म्हत्व पटोवन दिवपाखातीर अश्वघोष काव्य-नाटकांसारक्या ललित रचनेकडे आयलो. अश्वघोषान काव्याची प्रेरणा वाल्मीकीच्या रामायणापसून घेतली. ताची काव्यशैली वैदर्भी. तातूंत प्रसाद, माधुर्य, सभाविकता आनी ओघ हे गुण आयल्यात. ताणे दिल्ले दृष्टान्त विशयाक फावशे आसून तर्कशुद्द विचार आनी मधुर भाव हांचो ताच्या काव्यांत सोबीत संगम जाला. बावनेन उठाव दिवपी वेगवेगळ्या छंद वापरपांत ताचें कसब दिसून येता. बौध्द संप्रदायांत ताका खूब मोटो भौमान मेळ्ळो. इतलेंच न्हय, तर सातव्या शतमानामेरेन अश्वघोष ‘बोधिसत्त्व’ ह्या रूपान पुजाविशय आशिल्लो.
कों. वि. सं. मं.
अश्वमेधः राजान करपाचो एक व्हड सोमयाग. वेद काळामत राजा पुत्रप्राप्तीखातीर आनी सगळ्यो मनांतल्यो इत्सा पूर्ण जावपा खातीर तशेंच उपरांतच्या काळांतले राजा विश्वदिग्विजयान चक्रवर्तिपद मेळपाखातीर हो याग करताले. ‘श्रीर्वे राष्ट्रमश्वमेध’ : अश्वमेध म्हळ्यार राश्ट्र आनी समृध्दी, देखून ताका राश्ट्राचें आनी समृध्दीचे प्रतीक मानलां, अशें अश्वमेध हो सगल्या यज्ञांचो राजा अशेंय म्हळां.
ऋग्वेदकाळाआदीं बरींच वर्सां हो यज्ञ प्रचारांत आशिल्लो अशें जाणकारांचे मत आसा. ताचे उत्पत्तीची आख्यायिका शी आसा- एक फावट प्रजापतीच्या दोळ्यांतली एक मुंडली गळून पडली आनी तातूंतल्यान अश्व (घोडो) तयार जालो. उपरांत देवांनी अश्वमेध करून ती मुंडली प्रजापतीच्या दोळ्यांत बसयली. तेन्नाच्यान प्रजापतीक खुश करडपाक अश्वमेध करपाची चाल पडली.
अश्वमेध करपाक ‘श्यामकर्ण’ (काळ्या कानाचो) धवो घोडो लागता. तशेंच ताच्या धव्या आंगाचेर काळे थिपके आसचे पडटा. हो घोडो सजोवन ताका चारीय दिकांनी फिरयतात. वाटेर हेर राजांनी त्या घोड्याक आडायनासतना यज्ञ करपाक मान्यताय दिली आनी एक वर्स भरांत हो घोडो परतो आयलो तरच हो अश्वमेध यज्ञ पुराय जाता. तशेमच जो कोण त्या घोड्याक आडायता ताचेकडेन झुज करून एक वर्सभरांत तो घोडो सोडयना जाल्यार हो यज्ञ जायना.उपरांत रुप्यचो पत्रो ताचेर दवरून घोड्याक मारतात. अश्वमेधांत पट्टराणी आनी मेल्ल्या घोड्याचें मैथुन सांगलां. वाल्मीकी रामायणांतूय हाचो उल्लेख मेळटा.
पतत्रिणा तदा सार्ध सुस्थितेन च चेतसा ।
अवसद्रजनीमेकां कौसल्या धर्मकाम्यया ॥
(बालखंडः 14.34)
अर्थः (घोड्याक मारतकच) कौसल्येन धर्मकामना मनांत धरून थीर मनान (मेल्ल्या) घोड्या वांगडा एक रात काडली.
घोडो मारतकच ताच्या शरीरांतल्या चंद्र नांवाच्या मेदाचो याग करतात. उपरांत देवाक आहुती दिवन राजाचो अभिषेक करतात. अखेर वरुणाचें प्रतीक समजून टक्कल पडिल्ल्या मनशाच्या तकलेर आहुती दवरतात आनी ताका शंबर गायो आनी बैलगाडी दितात.
ऋग्वेदांत अश्वमेधाचो उल्लेख जायते फावट आयला, आनी अश्वमेधाक यम, आदित्य, त्रित, आनी सोम म्हळा. वेदोत्तर काळांत अश्वमेध कमी जायत गेले. भारतांत फुडल्या काळांत अश्वमेधाची प्रथा बंद पडली. जातकांत अश्वमेधाचो उल्लेख येवंक ना. हरिवंशपुराणाच्या मतान जनमेजया उपरांत पुष्यमित्रान अश्वमेध केल्लो (3.192-40-41). त्याच काळांत सातकर्णी हाणें दोन अश्वमेध केल्ले. भारशिंवान धा अश्वमेध केल्ल्याची इतिहासांत नोंद मेळटा. चवथ्या शेंकड्यांत सम्राट समुद्रगुप्तान अश्वमेध केल्लो. इ.स. पयल्या शेंकड्यासावन फुडल्या 7 शेंकड्यांत जी प्रबळ राज्यां वसयल्लीं त्या राज्यांच्या भूपतींनी अश्वमेध केल्लो. ह्या सातखंडाच्या कालखंडाक अश्वमेधाच्या पुनुरुध्दाचें युग अशें मानतात.
देहरादून जिल्ह्यांत कालसी लागसार यमुनेचे देगेर 1953 वर्सा जें उत्खनन जालें, तातूंत अश्वमेधाची यज्ञवेदी तयार करपा खातीर वापरिल्ल्यो विटो आनी श्येवचितीचो कांय भाग मेळ्ळा. ह्या अक्षरवाटीकेवेल्यान हो इष्टकालेख इ.स. तिसऱ्या शेंकड्यांतलो आसूंक जाय अशें दिसता.
कों. वि. सं. मं.
अश्विनीः मेष राशींतलें आनी नखेत्रमाळेंतलें पयलें नखेत्र. हें क्रांतिवृत्ताच्या मात्शें उत्तरेक आसा. हातूंत अस्तंत्या नखेत्र- पध्दतींतली ‘एरिस’ हातूंतली आल्फा (हॅमलः भोग 10°77’; शर 8°30’) बीटा आनी गॅमा हीं तीन नखेत्रां येतात. हातूंतलें उत्तरेकडले आल्फा हें नखेत्र दुर्बिणींतल्यान निरीक्षण केल्लें पयलेंच तारकायुग्म जावन आसा. तिगांय भितर तें चड तेजीश्ट जावन आसा. ह्या तीनय नखेत्रांचो मेळून दिसपी आकार अश्वमुखासारको (अश्व= घोडो, मुख=तोंड) म्हळ्यार घोड्याच्या तोंडासारको दिसता म्हूण ‘अश्विनी’ हें नांव पडलें. कांय
