राज्यांत जीं मुखेल दिसाळीं उजवाडाक येतात, तीं फुडले तरेन आसात. इंग्लीशः डेक्कन क्रॉनिकल-हैदराबाद, इंडियन एक्सप्रेस-हैदराबाद, आनी विजयवाडा, हिन्दू-हैदराबाद, तेलगूः आंध्रप्रभा- हैदराबाद आनी विजयवाडा, आंध्र ज्योती- विजयवाडा, आंध्रभूमी-हैदराबाद, इनाडू-हैदराबाद, विशाखापट्टणम्, विजयवाडा आनी तिरुपती. उर्दूः सियासत. हिन्दीः मिलाप- हैदराबाद.
लोक आनी समाज जीवनः १९८१ च्या जनगणने प्रमाण २,७५,०६८ चौ. किमी. क्षेत्रांत ५३,५४९,६७३ लोक रावतात. दर चौ. किमी. १९४ लोक पडटात. दर १००० दादल्यांफाटल्यान ९७५ बायलो राज्यांत आसात. लोकसंख्या वाडीचें प्रमाण ७.८२% टक्के आसा. साक्षरतेचें प्रमाण २९.७३% आसून राज्यांतलीं मुखेल संपर्काची आनी उलोवपाची भास तेलुगू आसा. कांय वाठारांत उर्दूचोय वापर जाता. १९६१ च्या जनगणनेप्रमाण राज्यांत हिंदू ८८%, मुसलमान ८%, आनी किरिस्तांव ४% आसात. आंध्र, भिल्ल गोंड, प्रधान, शबर वाल्मिकी, कोया, चेंचू, एरूकुल आनी हेर प्रकाराच्यो सुमार ३१ वन्य आदिवासी जमाती आसून तांच्यो भासो आनी पोटभासो वेगवेगळ्यो आसात.
रीतरिवाजः भुरगें जल्मतकच, बाराव्या दिसा बारसो करतात. भुरग्यांक पाळण्यांत घालून आरती करतात. ह्या वेळार सवाशीण बायलेक हळद कुकूम आनी फराळ दितात. मंगलारती गावप हें आंध्र संस्कृतायेचें खाशेलेपण जावन आसा. दर सणा-परबेक अशीं पदां गायतात. आंध्रांत चलयेचें लग्न मामेभावाकडेन वा मामाकडेन जावपाक शकता. हाका ‘ मामेसंबंद ’ म्हणटात. लग्नाचो माटव माडाच्या चुडटांपसून करतात. लग्नाची वरात व्हड दबाज्यान काडटात. घरांत कसलेंय बरें कार्य आसल्यार दार निवळ करून शेणान सारयतात.
आंध्रांत वर्ष प्रतिपदा ही परब व्हड उर्बेन मनयतात. त्या दिसा गोड, चिचेचे कोळ आनी कोडुलिंबाचीं फुलां घालून केल्लें ‘ पच्चड ’ नांवाचें पेय सगळयांक दितात. रामनमीची परब नाटकां, बुर्रकथा सारक्या कार्यावळींनी मनयतात. श्रावण म्हयन्यांत लग्न जाल्ल्यो चलयो मंगळाराक ‘ नोमू ’ म्हळ्यार गौरीचें व्रत करतात. श्रावणांतल्या दुसऱ्या सुक्राराक सवाशीण बायलो वरलक्ष्मीव्रत करतात. ह्या व्रतांत पूजा, उपास आनी हळदीकुकूम हे विधी मुखेल आसतात. श्रावण शुध्द अष्टमीक महाकालीचो दीस सकयल्या वर्गांतल्यो बायलो मनयतात. भाद्रपद वद्य तयेक आंकवार चलयो गौरीचें व्रत करतात. दिवाळेची परब आंध्रांतल्या हेर खंयच्याय वाठारापरस तेलंगाणांत उमेदीन मनयतात. होळयेची परब फकत तेलंगाणांतच मनयतात. ह्या वेळार दादले-बायलो एकमेकांचेर रंग शिंवरीत होळी खेळटात. सक्रांतीची परब तेलंगाणा सोडून हेर आंध्रांच्या वाठारांनी मनयतात. ह्या दिसा ल्हान चलयो रांगोळी काडून तिचेर शेणाचे गुळे दवरतात आनी ताची पूजा करतात. ह्या प्रकाराक ‘ गोब्बीपूजा ’ म्हणटात.
शातकर्णी आनी काकतीय राजांच्या काळांत आंध्र कारागिरी आनी हस्तवेवसाय भरभराटीच्या तेमकार आशिल्लो. हांगाची मलमल, गढवालच्यो साडयो, मच्छलीपट्टणमचे कलमकारी कापड, देवादिकांचीं चित्रां, कोंरातिल्लीं तिरूपतिचीं चंदनाचीं आनी पितळेची खेळणीं, विशाखापट्टणमचें हस्तिदंती कोरीव काम, शिंगां आनी कासवाच्या कट्ट्यावयलें कोरीव काम, तशेंच कंवची आनी नकली फातराचीं कांकणां आनी मणी, कलेच्या मळावयलीं खाशेलीपणां जावन आसात. आंध्रांतली लोकरीसावन केल्ली कांबळ एका काळार बरीच नामना जोडून आसली. रस्मी वस्त्राचे विंगड विंगड प्रकार, नागबंधनम, पट्टेडुकावू, कादंबकावू, चंदनकावू, रुद्राक्षवन्ने, वसंतविलास, लक्ष्मीविलास, हंसावली ह्या नांवान नांवाजल्ले आसात. हांगाच्या पानदाणी, अत्तरदाणी सारक्या वस्तूंत बिद्रीकामाचे नमुने दिश्टी पडटात.
आंध्र प्रदेशांतल्या लोककलांभितर रस्त्याचेर जावपी ‘ विधी नाटक ’ नांवांच्या तेलुगू नाटकाचो एक प्रकार आस्पावता. भुरग्याच्या बारशा दिसा, सवाशिणी बायलो मंगलारत्यो म्हणटात. लोकगीताचो हो एक म्हत्वाचो प्रकार आसा. ‘ पांडुगा ’ आनी ‘ एरुवाक्का ’ ह्या दोन शेतासंबंदीत परबेच्या दिसा, हांगाचे शेतकार नाच-गाणे करतात. चैत्र म्हयन्यांत वन्य जमातीचे लोक जंगलांत वचून नाच-गाणे करतात. जल्माश्टमीचे रातीन श्रीकृष्णाचे मूर्तीचे मिरवणुकींत, लोक पेटिल्ल्यो चुडी घेवन नाचतात. एकपात्री लोककला प्रकारांत लोकसंगीताची येवजण केल्ली आसता. ‘ लंबाडी ’ हे आदिवासी जमातींत लोकनृत्याची परंपरा वंशपरंपरेन चलून आयल्या. ‘ कुचिपुडी नृत्य ’ हें ह्या राज्यांतलें नामनेचें नृत्य. ह्या नृत्य प्रकारांत नामना जोडिल्ल्या कलाकारांमदीं कोराडा नरसिंहराव, सत्यनारायण शर्मा, इंद्राणी रेहमान, यामिनी कृष्णमूर्ती, रीतादेवी आनी हेरांचो आस्पाव जाता. लक्ष्मीनारायणशास्त्री, चिंता कृष्णमूर्ती हे कुचिपुडीच्या मळावयले व्हड गुरू आसात.
संगीताच्या मळार ह्या राज्यांतल्यान त्यागराज, श्यामशास्त्री आनी मुथ्थुस्वामी दीक्षितर नांवाचे नामनेचे संगीतकार जावन गेले. णव्या शतमानाच्या आरंभाक दुसऱ्या विजयादित्याचे राजवटींत, राजाश्रयाक लागून धर्मीक आंध्र संगीताची भरभराट जाली. विजयवाड्याक एके शिळेर आंध्रांतल्या णव्या शतमानांतलीं चित्रां कोरांतिल्लीं दिसतात. ताचेर मंजरी, मृदंग, झांज, मुरली आनी हेर वाद्यांच्या चित्रांवयल्यान त्या काळावयल्या वाद्यांची कल्पना येता. ‘ राज्य संगीत नाटक अकादमी ’ आनी ‘ ललित कला संगम ’ ह्यो संस्था संगीताची उदरगत करपाचो यत्न करतात.
वास्तूकलेच्या मळारय आंध्राची गिरेस्तकाय नदरेंत भरता. अमरावतीचो स्तूप, नागार्जुनसागरांत बुडिल्ल्या नागार्जुनकोंडाचो व्हडलो बौध्द स्तूप, अश्वमेघ कुंड, घाट, उक्तें रंगमंदीर, नागार्जुनकोंडा गांवचो मिथुन, नटराजझूज, मोटवो यक्ष, घंटासाक्ष हांगासल्लीं संगमरवरी शिल्पां कलात्मक आसात. १५९१ वर्सा हैदराबाद हांगा कुली कुतुबशाह हाणें बांदिल्लो ‘ चारमीनार ’, धा हजार लोकांक नमाज पढपाक सुवात आशिल्ली फातरांची मक्कामशीद, गोलकोंडाचो किल्लो, वरंगळच्या किल्ल्याच्या प्रवेशदारालागीं आशिल्लो किर्तीस्तंभ, बागेआम उद्यान, चौमहल, राजाची कोठी, फलकनुमा महल, सालारजंग म्यूझीयम, उस्मानिया विद्यापीठाची नवी इमारत आनी हेर वास्तू अप्रूप आसात.
आंध्र प्रदेशांतली चित्रकला काकतीयांच्या राजवटींत नामनेक पावली. आंध्रांतल्या सुर्वेचे चित्रकलेचेर चालुक्याचो प्रभाव पडला. तेराव्या शतमानांत हांगाचे चित्रकलेक मानाची सुवात मेळ्ळी. तेराव्या आनी सोळाव्या शतमानांतली, ताडापत्री आनी लेपाक्षी हांगाची चित्रकारी नांवाजल्ली आसा. चवदाव्या शतमानांतली पालनाड हांगाचीं शिल्पचित्रां आनी वरंगळचे भग्नावशेश, आंध्र चित्रकलेचो ऊंच पांवडो दाखयतात. ए. पैदिराजू, मोक्कापट्टी कृष्णमूर्ती, पी. टी. रेड्डी, एस्. व्ही. कांमराव, लक्ष्मा गोंड, कविता देवस्कर, नरेंद्रराय हे चित्रकार आंध्रांत नामना जोडून आसात.
आंध्रांतले चडशे राजा देवभक्त आशिल्ल्यान हांगा मूर्तिकलेची आनी देवालयाची व्हड उदरगत जाली. वरंगळ हांगाची सहस्त्रस्तंभी शिवमंदिरांतली मूर्त, नूकाब, एकवीरा-घट्टांबिक, मणिकादेवी ह्यो शिवशक्तिचे देवीच्यो मूर्ती, ह्यो पोरने मूर्तिकलेच्यो देखी जावन आसात. गुडाली गंडवरम आनी दिपिले हांगाच्यो संगमेश्वर, शिवपार्वती आनी नग्नेश्वर ह्यो मूर्तीय नांवाजल्ल्यो आसात.
शिक्षणः आंध्र प्रदेशांत साक्षरतेचें प्रमाण २९.९४% (१९८१) आसा. ह्या राज्याचो शिक्षणीक इतिहास खूब पोरनो. इक्ष्वाकू वंशीयाची नागार्जून कोंडा देगणांतली विजयपुरी ही राजधानी बौध्द धर्म आनी कलेवांगडाच शिक्षणाचें केंद्र आसलीं. दिङनागाचार्यान वेंगी विद्यापीठाची थापणूक केल्ल्याचो उल्लेख मेळटा. राज्यांतलें पयलें उक्ते विद्यापीठ २६ ऑगस्ट १९८२ दिसा हैदराबाद हांगा सुरू जालें. बायलांखातीर आशिल्लें पदमावती विद्यापीठ – तिरुपती हांगा १४ एप्रिल १९८३ दिसा सुरू जालें.
१९८०-८१ मेरेन ४०६५६ मुळाव्या शाळांनी ५३.६८ लाख विद्यार्थी, ४७८२ उच्च मुळाव्या शाळांनीं ८८.२ लाख विद्यार्थी, ३८४२
